ДУЛАТ ИСАБЕКОВ: ПУШКИН, АБАЙ ЖӘНЕ БАСҚАЛАР

...Пушкин өмірі мен шығар­ма­шылығы шалқып жатқан теңіз. Ол туралы он­даған, жүздеген кітап­ жазылды. Біз оған еш­қан­дай жаңалық қоса алмаймыз. Оның өмірге келген күнінен бас­тап ақырғы сәтіне дейін әр жылы, әр күні қағазға түскен. Пуш­кин­танушылардың айтуы бойын­ша, оның өмірінде белгісіз боп кел­ген үш-ақ күн бар екен, қалған күнде­рінің бәрі тарих бетінде сайрап тұр.

Біздің мақсатымыз – сол кем-кетікті толтыру емес. Пушкин өмірбаяны мен­ өлең­деріндегі, жолжазбалары мен күн­деліктеріндегі, романдары мен ес­телік­теріндегі  жол арасында «байқаусыз» ай­ты­лып кететін  өзінің ата тегі туралы, хрис­тиан бола тұрып ауық-ауық исламға бүйрегінің бұрылуы жайлы, шығыс поэ­зиясы, әсіресе, Хафиз бен Саадиді «ақындардың ақыны» деп атап, «Евгений Онегин» романының соңында «Иных уже нет, а те далче, как сказал Саади» деп Саадиден үзінді алып, олардың шы­ғармаларына ерекше құрметпен қарауы, көптеген орыс зерттеушілерінің неге екені белгісіз, оның өміріндегі тра­гедиялық сәттері мен қайшылыққа толы кезеңдеріндегі шындықтың басын бас­тап, аяғына дейін анықтап айтпай, көп нүкте қойып кететін тұстарына, Пуш­кин замандастарының естеліктері мен бір-біріне жазысқан хаттарында кез­десетін батыл, немесе, жанамайлап ай­тыл­ған пікірлерді тергіштеп, қазақ оқыр­мандарына белгісіз боп келген жайт­тарға өзімізше сәуле шашу. «Қазақ оқырмандарына оны білудің қажеті қанша? – деуі мүмкін бұл мәселеге үстірт қа­райтын кейбір қаламгерлер. – Пушкин шығармаларын білсек болды емес пе, оларды ол қалай жазды, қай жерде жазды, неден күйінді, неге сүйінді, қандай ой қай кезде айтылды, неге айтылды – оларды тізу не керек?». Бұл – дилетанттық көзқарас. Күні кеше арамыздан кеткен ұлы тұлғалардың өмірі мен шығармашылық жолын тыңғылықты зерттеп, бір ізге түсіруде орашолақтық танытып алатын зерттеушілеріміз үшін көңіл бөлуге тұрар­лық құндылық деп ойлаймын.

Осыдан біраз бұрын «Егемен Қазақ­станда» жарияланған Аристофан туралы мақаламда ұлы драматургтің ауырмай-сырқамай кенеттен қайтыс болуына байланысты (оның өлімі де құпия) Платонның қош­тасу сөзіндегі мына бір сөйлемді оқыр­ман есіне салу қажеттілігі туып отыр. «Поэ­зия музасы өзіне лайықты киелі храм­ды ұзақ іздеп, ақыры оны Аристо­фанның кеудесінен тапты». Жалпы саналы адамзатқа ортақ сол поэзия музасы қа­зақ аспанында да қалықтай ұшып, өзіне құт­ты қоныс болатын киелі храмды, бізше айт­қан­да, киелі ұяны Абайдың кеудесінен тауыпты.

Әрідегі емес, берідегі Пушкин зама­ны­ның өзінде қазақ ақындары орыс ақындарынан молырақ болды. Оның бәріне тоқталып өту мүмкін де емес, тек, Мұхтар Мағауин құрастырған «Бес ғасыр жырлайды» деген халық ақындарының антологиясын еске алсақ та жетіп жатыр. Сол ақындардың арасынан Платон айтқан поэзия музасы Жидебайда «мыңмен жалғыз алысып жүрген» Абайдың кеудесіне ұя салып, сол ұядан басқа да ақындар мен жазушылар ұшып шығып, бұл өңірді «Әдебиет Меккесіне» (А.Сүлейменов) айналдырды. Пушкин поэзия шыңына өрмелемей, поэзия шыңының өзіне айналса, Абай да өлең сөздің патшасына – поэзия шыңына айналды. Анна Ахматованың айтуынша, Пушкиннен соң орыс поэзиясына қадам басқан әрбір жас ақын бұрынғы салдыр-салақ құрылым мен анайы сөздерден іргелерін аулақ салып, бәрі Пушкин стилінде, Пушкин рухында жазуды мақсат ете бастады. Абай да өзінен кейінгі ақындар үшін бағыт сілтеуші жарық жұлдызға айналды.

Абайдың 175 жылдығына орай, оның туған күнін жоғары деңгейде атап өтуге байланысты республикалық, халықаралық деңгейде ғылыми-конференциялар, оның шығармаларын өзге тілдерге аудару мәсе­лелері кеңінен қолға алынып, газет-журналдарда ұлы ақын өмірі мен шығар­машылығы жайлы көлемді де ауқымды мақалалар бірінен соң бірі жариялана бастады. Осындай ұлы дүбірдің Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен кеңінен қолға алынып отырғаны барша қазақтың көңілінен шыққан рух мерекесіне айналды. Біз Абаймен қайта қауышып, қайта табыса бастадық. Айта кетерлік бір жай – Абай туралы мақалалардың көпшілігі – Абай данышпан, Абай кемеңгер, Абай философ, Абай жаңашыл ақын деген сарында жазылып келеді екен.

Сонымен Абай несімен данышпан?

Ол үшін Аристотель, Платон, Сократ, Эпикур, Сенека, Пушкин, Гете, Лермонтов сияқты әлемнің ұлы философтары мен ақындарының ой-тұжырымдары Абай өлеңдері мен қара сөздерінде үндестік тауып жататынына айрықша назар аударып, мыңдаған тонна құмнан бір грамм алтын ажыратып алатын старательдер секілді, әр шығармада шашылып жатқан ой ұшқындарын ерінбей теріп, ерінбей екшеп, бір қарағанда елеусіз айтыла салғандай боп көрінетін өлең жолдарының астары мен тамырына тереңірек үңіліп, бәрін бір философиялық діңгекке тізіп шыққанда ғана Абайдың шын данышпан ақын екендігіне көзіміз жете түспек.

Әлемге әйгілі ойшылдар мен ақындар арасынан қазаққа ең жақын тұрғаны – Пушкин десек артық айтқандық бола қоймас. Оны қазаққа жақын еткен – Абай. Абай арқылы Пушкин қазақ даласына қазақтың төл ақынындай боп кең тарады. Ақшоқыда туған «Татьянаның қырдағы әні» қазақ арасына қазақтың өз әніндей боп, қазақ қыздарының махаббат жырындай боп аспандата шырқалды. Солай шырқатқан ұлы Абай, өйткені Пушкин рухы мен Абай рухы бір-бірімен үндес, өлең сөздің бар құдіреті мен бар сиқырын ақыл мен санаға, жүрек пен қанға бір-бірінен алыс жатса да бірдей сіңіре білген, бірінің ата-бабасы Африкада, бірінің ата-бабасы Азияның ешкімге белгісіз Жидебай деп аталатын бір түкпіріндегі аядай шеңберден әрі аспай тіршілік етіп жатқан Homo Sapiens бола тұра, Платон айтқан поэзия музасы екеуінің де кеуделерінен құтты қоныс тапқан өлең сөздің алтын ұясына айналды. Бірі – негр, бірі қазақ. Тегі негр бола тұра Пушкин орыс тілінің ескісін жаңғыртушы, жаңа сөздің жаратушысы боп, небәрі 37 жасында поэзия шыңына айналды. Царское селодағы лицейді бітірушілердің соңғы емтиханына поэзияның сол кездегі көзі тірі тәңірісіндей болып келген В.А.Жуковский де, Г.Р.Державин де ата-баба­сынан бері орыс тілі мен әдет-ғұр­пының барлық бояуын бойларына сіңіріп өссе де, Пушкин секілді поэзия шыңының өзіне айнала алмай, поэзия шыңына шыққан ақындар дәрежесінде қалып қойды. Қазақ тілінің барлық бояуы мен әдет-ғұрпын, ұшан-теңіз аңыз әңгімелер мен ертегілерін, батырлық жырлар мен сан алуан қиссаларды Абай­дың құлағына жөргектегі кезінен бастап құйып отырған әжесі Зере болса, ондай әже Пушкинде болған жоқ, күтуші әжесі Арина Родионовна ғана болды. Арина Радионовнаны Пушкин өмір бойы қастерлеп өтті. Сағынып өтті.

«Подруга дней моих суровых,

Голубка дряхлая моя» – деп оған жүрек шымырлатар өлең жолдарын арнаса, «Қысқы кеш» деген атақты өлеңінде

«Что же ты, моя старушка,

Приумолкла у окна?

...Или дремлешь под жужжаньем

Своего веретсно?» – деп тәрбиешісін сағынышпен тағы есіне алады. Абай әжесі Зереге өлең арнаған жоқ, есесіне,
М.Әуезовтің «Абай» эпопеясында Зеренің немересіне деген ерекше мейірімі мен сағынышы Арина Родионовнаның мейі­рімінен асып түспесе кем түспейді.

Пушкиннің бала кезіндегі орыс ерте­гілерінің бәрі дерлік таза орыс өмірінен алынбаған, олардың басым көпшілігі араб, парсы, қала берді шығыс халықтарының сюжеттік желілеріне құрылған болып шы­ғады. Батырлар жыры да қазақ жырындай бай емес. Былинадағы Илья Му­ромецтің өзі 33 жыл пеш үстінде мешел болып жатып, «Құданың құдіретімен» аяғына мінген соң «Қарақшы бұлбұл» мен «Ажалсыз Кащейді» өлтірумен ғана бітеді. Ал орыстың «Кащей бессмертный» деп жүргені, Олжас Сүлейменовтің түсіндіруінше, қырғыздың «Қосшы баласы» екен (Қосшы бала деген өзіміздің ертегілерде де толып жүр еді, Олжекең, амал қанша, оларды еске алмапты). Реті келгенде айта кету артық болмас, жас балаларды өжеттікке, тапқырлыққа тәрбиелейтін орыс ертегілерінің аздығын сезген Екатерина Екінші алты жасар немересі Александрға (кейін император) арнап, «Пелица» деген ертегі жазған екен. Ол ертегінің де оқиғасы орыс пен киргиз-кайсақ қақтығысының кезінде қайсақ ханының тұтқынына түскен 14 жасар принц Хлор, ханның қойған орындалмастай талабы – «тікенсіз раушан гүлін тауып әкелсең босатамын» деген талабын орындаудың жолын білмей көп азапқа түседі. Өзінің жайдарлылығымен, ақылдылығымен ханның қызы Пелицамен достасып, сол достықтарының арқасында екеуі тау басынан тікенсіз раушан гү­лін тауып әкеледі (әсте, Эдельвейс болса керек). Немересін болашақта Ресей императорлығына ертегі арқылы тәрбие­леген Екінші Екатерина ертегісін былай аяқтайды: «Ел басқару үшін адам жас­тайынан төзімді, жігерлі, ақылды, айлалы, қасыңды досқа айналдыра білетін қасиеті болуы керек. Сол қасиеттерінің арқасында Хлор киргиз-кайсақ ханының талабын орындап, басына бостандық алады. Ханның қызы Пелица да онымен бірге кетеді». Ертегінің авторы ІІ Екатерина ханның атын атамайды, бірақ, Н.С.Лесковтың «Әулие» деп аталатын дәл осы кезеңге арналған әңгімесінде «Хан Джангир» деп анық айтылады.

А.Пушкиннің Пугачев көтерілісінің тарихын зерттеу үшін Орынборға келген сапары кезінде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» оқиғасын қағазға түртіп алып, кейінірек ол жөнінде поэма жазбақ болыпты деген ауыз-екі әңгімені көп естіп өстік. Пушкиннің он томдық шығармалар жинағында ол туралы бір де бір дерек жоқ. Күнделіктерінде де, естеліктерінде де, Орынбор сапары жөніндегі жазбаларында да, достарына жазған хаттарында да, алдағы жоспарларында да ол туралы мәлімет кездеспейді. Шығармаларының толық жинағында Пушкиннің бітпей қалған сөйлемдеріне шейін жарияланған, бірақ, Қозы-Баян туралы ештеңе жоқ. «Пугачев көтерілісінің тарихын» жазу үстінде ол қазақ пен қалмақ соғысына тоқталып өтеді. Бірақ, Пушкин бұл жолы қазақтарды бұрынғыдай «киргиз-кайсақ» демей, «киргиз-казаки» деп атаған. «Но киргиз-казаки... вооружились с величайшей ревностию. Их ханы, Нурали в Меньшой, Аблай в Средней и Эралы в Большой Орде, один за другим нападали на калмыков со всех сторон... Весной следующего (1772) года кыргызцы (буруты) довершили несчастье калмыков, загнав в обширную песчаную степь по северную сторону озера Балхаш, где голод и жажда погубили у них множество и людей и скот...». «Киргиз-казақ» деп атаса да, қазақ өміріне бұдан гөрі кеңірек тоқталуына оңтайлы сәт туа тұрып, Пушкин ол оқиғаларды сыдыртып өте шықты. Бәлкім, оның жанында қазақ тарихын білетін, ол халықтың бай ауыз-әдебиеті, батырлар жыры, лиро-эпостық поэмалары бар екенін айтып бере алатын адамның болмағанынан шығар. Дәл осы тұста Пушкиннің 1820 жылы император Александр Біріншімен кездескен сәті еске түседі. Император Пушкиннің өлеңдеріндегі теріс саяси ағымдарына қатал сын айта отырып: «Егер осы бағыттан таймайтын болсаң, мен сені Сібірге жер аударамын» деп қорқытады. Сол кезде жасы енді ғана жиырма бірге толған Пушкин патшаның аудиенциясынан шыққан соң, өзінше ойлана келіп: «Несі бар, Сібірге жер аударылсам Ермак пен Көшім хан туралы шығарма жазар едім» деп жан түбінде жасырынып жатқан ішкі жоспарынан хабар беріп өтеді. Демек, Пушкин Ермак пен Көшім ханның тарихын жақсы білген деген сөз. «Әттең!» – дейсің осы тұста амалсыз езу тартып, – Александр І немесе одан кейінгі Николай І ақыры айдаудан көз ашпай жүрген Пушкинді Кавказға емес Сібірге айдамаған екен!» – деп.

– Бәлкім, оның құдіретті қаламынан Көшім хан туралы «Борис Годуновпен» немесе «Бақшасарай фонтаны» поэмасымен деңгейлес трагедия туып қалуы ғажап емес еді ғой. Оның үстіне, Көшім ханның 18 жастағы әйелі Сүзгенің аспандағы ай мен күн ғана таласа алатын сұлулығы жайлы тамсана поэма жазған әйгілі «Конек-Горбунок» ертегісінің авторы П.П.Ершовтың «Сүзге» поэмасында суреттеген тәкаппар Сүзге жайын естіген Пушкиннің сұлу әйелге деген әрқашан «есігі ашық» жүрегі ғашық болмай қоймас еді. Көшім хан жеңіліп, қайтадан әскер жинауға кеткенде шатырында жалғыз қалған Сүзге: «Егер елімді Ертістің ар жағына аман өткізсеңдер, мен Ермакқа күйеуге шығуға уәде беремін» деген айламен елін құтқарып болған соң у ішіп өледі. Ермак келгенде оны тірі екен деп аяғына жығылады. Бірақ, ол бүкіл сән-салтанатымен сұлу қалпында өліп кетіпті. Егер Көшім-хан туралы поэма жазатын болса, Пушкин мұндай тәкаппар өлімді аттап өте алмас еді. Грек аңызындағыдай, өзі өлтірген Амазонкалардың патшайымы Пенфезилияның шлемін сыпырғанда, ай мен күндей сұлу әйелді көріп, өзі өлтірген әйелге өзі ғашық болатын Ахилл сияқты, Сүзгенің өлі денесіне Пушкин де ғашық болар еді. Троя соғысында адам өлтіріп үйренген Ахилдің алапат сезімін оятқан сұлулық, ақын жүрегін неге оятпасын!  Осы оқиғада айтпай кетуге болмайтын тағы бір ерекше деталь бар. Амазонкалардың патшайымы Пенфезиляның шлемінің маңдайында бүкіл ислам әлеміне ортақ жарты айдың  рельефі болғаны жайлы аңыз да атүсті ғана айтылып өтеді. Тарихи болжам бо­йынша, Грекияны ең алғаш түркі жұрты мекендеген деген аңыз рас па? Оған нақты дәлел жоқ, тек аңыз ғана бар. Аңыздың ар жағында шындық жатпаса ол бекерден-бекер тумайды ғой. «Легенда не всегда лжет, иногда она правдивее истины» деген Эдмон Ростанның пікірі осы аңыздың ар жағында шындық жатқан шығар деген ойға жетелейді. Троя соғысының өткен кезі б.з.д. 13-12 ғасыр, ал ислам дінінің пайда болуына әлі бір жарым ғасырдан астам уақыт бар. Амазонкалардың патшайымы Пенфезилияның шлеміндегі мұсылман символикасы қайдан жүр? Бұл да шешімі табылмайтын тылсым сұрақтардың бірі.

Абайдың романтикалық, философия­лық өлеңдері мен қара сөздерін оқып отырып, басқа ақындардан гөрі оған Пушкин бәрінен жақын тұрғанын сезінеміз. Әлем­дік ой-қазынасының «тайқазандары» Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Еврипид, Сенека және басқалардың философиялық көзқарастарымен Пушкин шығармашылығы арқылы танысқанын да аңғаруға болады. Аталған ұлы фило­софтардың еңбектерімен Абай мәтіндік нұсқалары арқылы танысты ма, әлде Пушкин шығармалары мен хаттарында, күнделіктері мен жолжазбаларында, немесе көне Грекия мифологиясы мен басқа да Еуропа елдерінің өткен-кеткен тарихы мен әдеби әлеміне өз тұрғысынан баға беріп отырған қыруар мақалалары арқылы танысты ма, ол жағы белгісіз. Белгілісі біреу-ақ: әлемдік ойшылдар мен философтардың еңбектері Абайға етене таныс болған. Абай өлеңдері мен қара сөздеріндегі Адам, Болмыс, Махаббат, Ғадауат, өмір, өлім, қуаныш, қайғы, бақыт пен бақытсыздық, жауыздық пен ізгілік, жаратушы күш пен жаратылушының арасындағы эквиваленттік байланыс, тіпті, Л.Толстойдың «адамды дұрыс жаратпағансың» деп Құдайға реніш білдіретін ойларынан да бейхабар қалмағаны аян. Абайдың өзіндік ойлары жоғарыда аталған философтардың ойларымен ұштасып жататыны сон­дықтан болса керек. «Ұштасып жату» – ойды қайталау емес, адам мен қоғам, өмір мен тағдыр арасындағы сан түр­лі шырғалаңдардан туындайтын әр ойшыл­дың өзіндік топшылауы. Мәселен, ежелгі Рим философы Луций Анней Сенека Луцилиге жазған кезекті бір хатында: «Сотвори сам себе счастье» деп кейіннен нақыл сөзге айналған ақыл-кеңесін айтса, Абай: «Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме» деп өзінше өсиет айтты. «Қайғы келсе қарсы тұр» деген Абайдың сөзі Сенеканың философтар арасында нақыл сөз болып қалыптасқан сөз тіркесі се­кілді, қазақ арасында да мәтел болып тарап кетті. Бұл екеуінің де айтылулары басқа болғанмен, мағыналары бір. «Пора, мой друг, пора! Покой сердце просит» деген Пушкиннің шаршаңқы өлеңі бар. Тіршіліктегі бітпейтін арпалыстан, ішкі күйзелістен туатын шарасыз сәтті білдірген жолдар. «Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда» деп Абайдың өзі айтқандай, ойлы ақынды ой қажытпай жүре ме, Абай да Пушкин секілді ойдан қажыған кезінде: «Ауру жүрек ақырын соғады жай, өз дертін тығып ішке білдіре алмай» деп адамның қажыған сәтін Пушкиннен де әріге апарып тастапты. Ой арпалысынсыз бір сәт өмір сүре алмайтын ақындардың ішкі күйзелістері бір-біріне қандай ұқсас болса, жүректерінің импульстері де бір-бірімен солай ұқсас соғатын болса керек. Бұл екі жолдың айтылуы екі бөлек болғанмен адам жанының күйзеліске ұшыраған бір сәтін екі ақын екі жақта жатып дәлме-дәл суреттеп отыр. Тек сөз басқа, мағына бір.

Қалай дегенмен де Пушкин жер жа­ғынан да, уақыт жағынан да «өз ауылы­мыздың баласы» ғой, тіпті, Пушкин өл­генде Абай 9 жаста болатын. «Өз ауы­лымыздың баласы ғой» деп отырғаным да сондықтан. Пушкинді өзімсінсек, Абай ой­ларын Абайдан екі жарым мың жыл бұрын өмір сүріп кеткен Аристотель ойларымен салыстырып көрейік. «Адам баласы бақытқа ұмтылады, алдынан қайғы шығады. Ол қайғыны жеңіп, бақытқа қайта ұмтылады. Бақытқа қолы жеткенде алдынан тағы бір қайғы шығады. Осылай оның өмірі арпалыспен өтеді. Демек, мәңгі бақыт болмайтыны сияқты мәңгі қайғы да жоқ», – деп қорытындылайды ойын Аристотель. Ал Абай осы ойды әрі қарай дамыта түседі.

«Көңілімнің күйі өшкен соң,

Жалғанда болмас жұбаныш.

Өмірді қылдың Құдайым,

 Қызығы жоқ қуаныш»,

– деп Л.Толстой сияқты Құдайға сәл ре­ніш білдіріп, әлгі ойын әрмен қарай жалғас­ты­ра келіп.

«Жақсылық ұзақ тұрмайды,

Жамандық әр кез тозбайды» деп бақыт пен бақытсыздық жайлы ойын өзіне тән сабырлылықпен аяқтайды.

«Тьмы низких истин нам дороже,

Нас возвыщающи обман», – деп жалған мақтауға жаны құмар жаралған пенде біткеннің осалдығына Пушкин таңданыспен мысқылдай қараса, Абай Пушкиннің бұл ойын нақтылай түседі.

«Мақтан, жел сөз жанға қас,

Қошеметшіл шығарған...

Мен мақтанның құлы емес».

Пушкин заманы мен Абай заманын, Пушкин өмір сүрген орта мен Абай өмір сүрген ортаны еске алсақ, екеуінің арасында жер мен көктей айырмашылық бар екенін бәріміз жақсы білеміз. Жоғарыда аталған ұлы философтар білім мен ілім теңізіне еркін шомылып жетілген тұл­ғалар. Пушкиннің де Грек мифология­сынан бастап өз замандастарына дейінгі еуропа және орыс әдебиетінің бар жетіс­тігін қадағалап оқып, бойына сіңіріп өс­кені белгілі. Ал Абай қандай ортада өмір сүрді? «Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім, мыңмен жалғыз алыстым кінә қойма», «Сенісерге жан таба алмай сенделеді ет жүрек» деп, «Халқым надан болғасын қайтып адам болайын», – деп қандай ортада өмір сүргенін байғұс Абай зар қып айтып кетпеп пе еді. Егер ол Пушкин, Гете, Сенека, Сократ заманында өмір сүрсе қалай болар еді? Бәлкім, Абай да солармен иықтасып тұрған әлемге аян ұлы тұлғалардың бірі болар ма еді? Сөз жоқ, оның есімі солармен бірге аталар еді. Мен айтар едім, Абайдың қара сөздері Сенеканың Луцилиге жазған фи­лософиялық хаттарынан кем түспейді. Сенека болса философиясы мен әдебиеті, қо­ғамдық құрылысы мен театры мейлінше қалыптасқан Рим империясының кезінде өмір сүрді (б.з. І ғасыр). Оның ой тереңдігі мен шешендік шеберлігі император Калигуланың, одан кейінгі Неронның қызғанышын оятты. Сол қызғанышы қауіпке айналып, өзін тәрбиелеп өсірген Сенеканы Нерон өлім жазасына бұйырды. Бұйрықтың орындалу тәртібі бойынша Сенека әйелі екеуі бір бөлмеде қан тамырларын қиып қайтыс болды. Сократ та бұйрық бойынша у ішіп өзін-өзі өлтірді. Оның да жағаласқан адамдары жоғары билік иелері еді. Ал Абай кіммен алыс­ты? Надандықпен, қараңғылықпен, ата-атаға бөлініп, «бас-басына би болған» тобықтының тобырымен, қала берді арғын мен найманның арасындағы бітіспес даумен, оның арасында, орыс билеушілерінің қазақ даласын отарлауға келген ұсақ шен­ділерімен арпалысып өтті. Семейдегі медреседен басқа білім ошағы жоқ, бір ауылдың, бір өңірдің шеңберінде өмір сүрген Абайдың адамзаттық философия­сымен терезесі тең дәрежеде ұштасып жататын ойларын ерекше құбылыс – Абай феномені деп атамасқа лаж жоқ.

Ресей статистикалық орталығының мәліметі бойынша, 1917 жылғы револю­цияға дейін Ресей халқының 87 пайызы сауатсыз болған екен. Ал Пушкин заманында хат танитын адамдардың өзі санаулы болған, тіпті, «Евгений Онегин» романындағы (кейде оны поэма деп атайды) Татьянаның өзі орысша хат жаза алмайды емес пе? Оқиын, білейін, оянайын деп әрекет етпейтін надандар мен тоғышарларға жаны күйген Пушкин:

«Паситесь, русские народы,

Для вас не внятен слова чести,

Не нужны вам дары свободы, –

Вас надо резать – или стрич!» – деп ашу-ызаға толы қатал үкім айтқан өлең жолдарын жазып еді. Өз халқыңды соқыр сезіммен сүйе берудің халыққа да, өзіңе де пайдасы жоқ, халқыңды шын сүйсең алдымен оның кемшілігін көріп ал, «мал сияқты жайыла беріңдер!» деп Пушкин күйінгендей, оның бейғамдығы мен бар кемшілігін бетіне басып айта біл. Құр мақтаудан гөрі айыбын ашып айтқан адам ғана халқына пайдалы. Жидебайда жатқан Абай да өзінің 41-сөзін­де надандық һәм бойкүйездікпен күре­су­дің амалын таппай шарасыздық халге түседі. «Бұ қазақты ақылменен, не жерлеп, не сырлап айтқанменен еш нәр­сеге көндіру мүмкін емес. Етінен өткен, сүйегіне жеткен, атадан мирас алған, ананың сүтіменен біткен надандық әлдеқашан адамшылықтан кетірген. Өздерінің ырбаңы бар ма, пыш-пышы бар ма – сонысынан дүниеде ешбір қызықты нәрсе бар деп ойламайды, ойласа да бұрыла алмайды, сөз айтсаң түгел тыңдап тұра алмайды, не көңілі, не көзі алаңдап тұрады. Енді не қылдық, не болдық!» – деп халқын қараңғылықтан шығарудың жолын таппай, Пушкиннен де артық қиналды.

Ой бірлігінің ұқсастығы ойшылдар­дың бірін-бірі қайталауы емес, әркім өзі өмір сүріп отырған қоғамның жоғары-төмен деңгейіне байланысты не күйініп, не сүйініп айтуынан туған мүлде дербес ойлар деп қарауға тиіспіз. Әсіресе, Абайдың жағдайында. Адамзат адамзат болып қауым құрғалы сол адамдардың аз ғана тобының көзі ашық болып, қалған көпшілігі тобырлық санада өмір сүріп келеді екен. Ой ойлау, сананы жетілдіру, ізгілікке ұмтылу, о дүние мен бұ дүние арасындағы жақсылық пен жамандықты оймен өлшеп көру, обал мен сауаптың бәсін түсіну – тобырдың есіне келмейді екен. Ақыл-есі толық топтан гөрі көңілі соқыр, өссем екен, жетілсем екен деп алға талпынбайтын тобыр көп болатын көрінеді. Олардың көңіл-көздері жақсылықтан гөрі жаманшылықты көруге құштар. Дәл осындай тоғышар топтың кесапат мінезіне күйінген Пушкин П.А.Вяземскиге жазған бір хатында: «Толпа жадно читает исповеди, записки и etc. Потому что в подлости своей радуется унижению высокого, слабости могущества. При открытий всякой мерзости она в восхищении» дейді. Өзгенің табысын көре алмау, араларынан ақылы асқан біреу шыға қалса «тәйірі, о да адам бола қапты ғой» деп кемсіту, озған адамның кемшілігін көруге құмартып тұратын Пушкин күйінген тоғышар топ қазақта да жетіп-артылатынын Абай 39-сөзінде айтып өтіпті. «Қазақтың шын сөзге нанбай, құлақ та аспай, тыңдауға да қолы тимей, пәлелі сөзге, өтірікке сүттей ұйып, бар шаруасы судай ақса да, соны әбден есітіп ұқпай кетпейтұғыны қалай?» – деп өзі құлап жатып, елге сыйлы адамның сүрінгеніне күлетін, тағы бір сүрінгенін көруге құмар болып тұратын «күлкішіл кердең надандардың» өсекқұмар мінезіне Абай да Пушкиннен кем күйінген жоқ.

Осындай тоғышарлық пен топастық­ты өз елінен көп көрген Пушкин күйіні­шін одан әрі жалғастыра келіп: «Черт догодал, с таким умом и талантом родиться мне в России» деп өкіне келіп: «Живая власть для черни ненавистна, они любить умеют только мертвых» деп ойын аяқтайды. Пушкин ойын жол­ма-жол қайталамаса да, алыста жат­қан Абай да осымен үндес ойын өзін­ше өрбітіп, бір-ақ ауыз сұрақпен шек­теледі. Пушкин сияқты сан түрлі мәде­ниетпен, сан түрлі ұлттармен араласып көрмеген Абай, тағы да сол қазағының өмірін мысалға ала келіп: «Осы, біздің қазақтың өлген кісісінің жаманы жоқ, тірі кісісінің жамандаудан аманы жоқ болатұғыны қалай?» дейді. Тіріні тілдеп, өліні пір деп қарайтын қасиет қазаққа да, орысқа да, басқаға да ортақ екен. Адам баласында қандай қасиет болса, ол қасиеттің бәрі қазаққа да ортақ екенін Абай тап басып айтып отыр. «Осындай ақыл мен талант беріп, мені Ресейде туғызуға қай сайтан түрткі болды екен!» деген Пушкиннің өкінішін оқып отырып, еріксіз Абай еске түседі. Көп қарғаның ішіндегі бір сұңқар, көп жабының ішіндегі бір тұлпар. Сол көп қарға мен көп жабы «өзі ермей, ерік бермей қор етіп», «жапырағы қуарған ескі үміттей», «не ол емес, бұл емес» болып, «мұңдасуға жан таппай» күй кешіп жүрген Абайға шын жаның аши­ды екен. 14 жасында Жуковский мен Дер­жавиннен «орыс поэзиясының бола­шағы» деп мақтау естіген, 27 жасында император Николай І-нің: «Мен бүгін Россияның ең ақылды адамымен кездестім» деген сөзін өз құлағымен тыңдаған Пушкин әлгіндей деп өкінсе, Абайдың күйі қандай болмақ?

Пушкин өлген соң 9 жылдан кейін дүниеге келген Абайды Пушкиннің «замандасы ғой» деп өзімізге жақын тұтсақ, Пушкиннен екі жарым мың жыл бұрын өмір сүрген философтармен Абай ойлары қалай үндесіп жатқанына зер салып көрейік.

Әлемді жаратқан Құдай туралы айта келіп Платон: «Каково было намерение бога создавая вселенную? Какова причина создать мир была у него? – Сделать добро, либо Бог добр». Өзі қойған сұраққа Платон кәміл сеніммен өзі жауап берсе, Абай да бұл сұраққа екі жол өлеңмен жауап беріп өтеді.

«Алланың өзі де рас, сөзі де рас...

Махаббатпен жаратқан адамзатты», – деп түсіндіреді Абай дүниенің жаратылу себебін. Бірі Құдай, бірі Алла деп отырса да, екеуі де бар әлем бір Жаратушының махаббаты мен мейірімінің арқасында жаралғанына шүбәсіз сеніп отыр. Сократ, Аристотель, Диоген, Еврипид, Аристофандардың арасында талғам мен таным (вкус и убеждение) жайлы таласа жүріп, Платон жаратушы мен жаратылушы жайлы осындай ғарыштық сұрақтарға жауап іздесе, Абай ауылдағы Оразбайлармен арпалысып жүріп-ақ Платон қойған сұраққа өзінше жауап тауып қойыпты.

«Төмендер сыбырласады, биіктер сырласады» деген осы болса керек.

«Не для одного уголка я рожден: все люди мне братья, весь мир мне отчизна» (Сенека).

«Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» (Абай).

«Әкенің баласы – адамның дұшпаны,

Адамның баласы – бауырың» (Абай).

«Неумеренный гнев пораждает безумие» (Сенека).

«Ашу – асау ат, тізгінін тартып ұстамасаң орға жығады» (Абай).

«Мы почитаем всех нулями,

А единицами – себя» (Пушкин),

«Единица нөлсіз-ақ, аз басымдық болар ол. Единица кеткенде не болады өңшең нөл» (Абай).

«Раньше ты умрешь или позже – неважно. Хорошо или плохо – вот что важно. Хорошо умереть – избежать опаснос­ти жить дурно» (Сенека).

Өлім жайлы көп толғанған Сенека: «Адам баласы анадан туа салып өлімге беттейді. Бірі – жақсы өлім, екіншісі жаман өлім, үшіншісі – ерте өлім. Жақсы өлім – Жаратушымен жақын болып, ізгі­лікпен іс тындырып өлген өлім, жаман өлім – қолынан келіп тұрса да бас­та­ған ісін аяқтауға ерінген адамның өлімі, ерте өлім – өзі өлмей жатып өлу, яғни ешнәрсе бітіре алмаған адамның жағымпаздық пен жарамсақтықтың арасында жалтақтап өмір сүрген адамның өлімі» (Сенека).

Сенеканың өлім туралы мұндай анық­тамасына Абай өлім мен өмір жайлы барлық өлеңдерінде жеріне жеткізе айтып кеткен. Әсіресе, Оспанға деген өлеңі Сенеканың жақсы өлім жайлы айтқан анықтамасына дәлме-дәл келіп-ақ тұр. Үзінді келтірейік.

«Жайнаған туың жығылмай,

Жасқанып жаудан тығылмай,

...Жақсы өмірің бұзылмай,

Жан біткеннен түңілмей,

Жайдары жүзің жабылмай,

...Жан біткенге жалынбай

Жақсы өліпсің, япырмай!».

Ілім-білімнің бұлағынан еркін сусындап, әлемдік ой-теңізінде еркін құлаш ұратындай Абайда мүмкіндік болған жоқ. Бар болса Семейдің жұпыны кітапханасы болды. Сол жұпыны кітап қоры арқылы Абай таным деңгейі­нің ғарыштық биігіне қалай көтеріл­ді? Аталған ғұлама философтардың еңбектерін мәтіндік нұсқасы бойынша оқып шыға алды ма? 37-сөзіндегі «Сок­ратқа у ішкізген, Иоанна Аркті отқа өр­теген, Ғайсаны дарға асқан, Пайғамбары­мызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол – көп, ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал», – деген ғақ­лиясын, 27-сөзінде Сократ шәкірті Аристодимге (Аристотель. Д.И.) қойған: «Өнерімен адамды таңғалдырған адам бар ма?» деген сұрағына Аристотель Гомердің ақындығын, Софоклдың трагедияларын, Зевксистің суреттері жайлы айтқан жауаптарына қарап, Абай Аристотельдің өнер, театр, драматургия жайлы «Поэтика» атты әйгілі кітабымен таныс болды ма екен деп те ойлап қаласың.

Луций Сенека өскен орта мен тәрбие­нің адам өмірін қалыптастыруға зор ықпал ететіні жайлы айта келіп, мынадай қорытындыға келеді. «Если бы он (Нерон) родился в Парфин, то с мла­ден­чества натягивал бы лук, если бы в Германии, – то в детстве уже замахивался бы легким копьем, а живи он в времена наших пращуров, ему пришлось бы выучиться скакать верхом и биться врукопашную. Каждого повелительно побуждает к этому воспитание, принятое у его племени».

Біз білетін ортада «Халқым надан болған соң, қайтіп адам болайын» деп шарасыз күй кешіп жүрсе де, Абай сол Сенека жеткен ой биігіне «соқтықпалы, соқпақсыз жерде» жүріп-ақ қарапайым қазақы тұғыр арқылы көтеріле білді. «Қайнайды қаның, ашиды жаның, мінездерін көргенде» деп қазағының жер-жебіріне жетіп ұрысайыншы деп ұрысқан жоқ, оған жаны ашығаннан ұрысты. Адам болса екен, санасы оянса екен деп «Жапырағы қураған ескі үмітпен», «Ауру жүрегі ақырын жай соққанға» дейін елін «Талаптың дәмін татуға» шақырумен болды. Әрі өздері ермей, әрі ерік бермей «қор еткен» жұртына «Қайраттан беркін, жігерлен сілкін» деп насихат айтудан қажыған кезде ашу-ызаға «шам жағып», сол ашуы жан түбінде жатқан қатпар-қат­пар ой маржандарын кезек-кезегімен лықа серпіп көмейге әкеп тірейтін болса керек. Абай халқын сүйгендігінен ұрысты, сүйгендігінен жаны ашыды, сол күйініш пен жаны ашудың «аспандағы ай мен күннің шағылысындай» алапат жарқылынан бүкіл адамзатқа ортақ ой маржандары Парнаста емес, Афинада емес, Римде емес, алыстағы Жидебайда туып, әлемдік ой-санамен қанаттасып, ұштасып жатуын Абай ойының өзіндік жемісі, яғни «Абай феномені» деп атауы­мызға жалтақсыз жол сілтейді.

Байқайсыз да, Абайдың кеудесінен Пла­тон айтқан «поэзия музасының қасиет­ті орын тапқанына» шүбә келтір­мейсіз. «Жан қуаты дейтұғын қуат – көп нәрсе, бәрін мұнда жазарға уақыт сый­ғызбайды» деп 43-сөзінде Абай­дың өзі жазғандай, қағаз бетіндегі орын­ға қанша үнеммен қарасақ та, ұлы Абай­­дың бүкіл халықтық ұлы тойы­ның тұсында Абайдың ұлылығын таны­та­тын ойларының бағзы заман мен бертін­гі заман ойшылдарының таным-түсінік­тері­мен ұштасқан, тым болмаса төрт-бесеуін айтып өтейікші:

«Человек рожден для смерти» (Сенека) десе, Абай: «Өлмек үшін туған­сың, ойла шырақ» деп екеуара сөйлесіп отырғандай оп-оңай ой тастай салады.

«Каждый уходит из жизни так, словно только что вошел» (Эпикур). Абайдың – 34-сөзін қараңыз.

«Только тот достоин бога, кто през­рел богатства» (Эпикур). Абай – 35-сөз. «Поэзия как ангел утешитель, Стала меня, и я воскрес душой» (Пушкин). Абай – «Өзгеге көңілім тоярсың».

«Всяки истинный человек добра причастен божеству» (Сенека). Абай: «Ұят кімде болса – иман сонда» (36-сөз).

«Гордиться славою своих предков не только можно, не уважать оной есть постыдное малодушие» («Карамзин). Абай – 24-сөз, немесе «Қазақтың шығу тегі туралы бірер сөз».

«Луцилий, ты удивляешься, что человек идет к богам? Но и бог приходит к людям и даже – чего уже больше? – входит в люди» (Сенека). Абай – 35-сөз.

«Страх – стража царей» (Сенека). Абай – «Уайым – ер қорғаны».

«Горе от ума» (Грибоедов). Абай – «Қайғы шығар тілімнен, ыза шығар білімнен».

Тізе берсек бұл секілді қатар ойлар толып жатыр. «Абай – данышпан» деп жалпылама айта бергенше, оның данышпандығын айғақтайтын өлеңдері мен қара сөздеріндегі ойларына там-тұмдап қана сілтеме жасап өттік.

Қазақ өлеңінің өрісінде Абайға дейін де, Абайдан кейін де «ұлы» деп танылған немесе ұлы деп айтуға лайық ақындарымыз аз болған жоқ. Бірақ, солардың бәрінен биік тұрған – Абай.

Несімен? Өлең сөздің бар бояуы мен құдіретін жүрегіне ұялата білуімен, жазба әдебиетінің еуропалық классикалық үлгісін қазақ өлең құрылымына еркін енгізе білуімен, форма мен мазмұнның ішкі-сыртқы гармониясын қазақтың қара өлеңі дәстүрімен табиғи жарасым таптыра білуімен, өзіне дейінгі не батыстың, не шығыстың классикалық поэзиясында кездеспейтін жаңа теңеулер мен эпитеттерді көп ойлап қиналмай, қалыптасқан канондарды бұздым-ау деп жалтақтамай, жасқанбай еркін енгізуі – оны «Бар жаңаның басы» (Ә.Кекілбаев) ретінде тануымызға мол мүмкіндік береді. Абай ой мен ұйқас іздемейді, ой мен ұйқас Абайды іздеп табады. Қазақтың байырғы сөздерінің өзі Абай қажет етсе жаңаша түр, жаңа бояуға малынып шыға береді екен. «Жас жүрек жайып саусағын», «Уақыт күнді итеріп», «Адасқан күшік секілді, ұлып жұртқа қайтқан ой», «Ақыл – жүректің суаты», «Жүрегіңе сүңгі», «Іші залым, сырты абыз», «Күлкінің ерні кезермес», «Балалық өлді, білдің бе?», «Менімен менікінің айрылғанын», «Іштегі ескі жалын», «Ауыр ойды көтеріп ауырған жан», «Өзі шошқа, өзгені ит деп ойлар», «Шай­тан­ның шәкірті», «Ұры сағат», «Ұйық­таған ой», «Ызалы жүрек, долы қол, ұлы сия, ащы тіл», «Қырық жамау жүрек», «Адамзат бүгін адам, ертең топырақ».

Басқа ақындардың шығармаларынан қанша іздесең де «Арыстың суынан акула іздегендей» (А.Сүлейменов), осы те­ңеу­лерге ұқсас сөздерді таба алмайсың.

А.Пушкиннің «Евгений Онегин» романын бітпей қалған шығарма деп, ал Онегинді «бола алмай қалған Дон Жуан» деп қаттырақ сынап тастаған Ф.В.Булгарин П.А.Вяземскиге жазған бір хатында: «Пушкин дуэльде өлмесе оның аты осыншалықты аспандамас еді» деп ұшқары пікір айтып қалған екен. Қазақ арасында да Абай жайлы: «Абай өз халқын жерден алып, жерге салып жамандай бермесе, мұншалықты аты шықпас еді» деген күңкілдерді естіп қаламыз. Егер бәріне осындай ұстаныммен қарайтын болсақ, Наполеон Бонапарттың: «Егер Иисус Христос крестке керілмесе – ол Құдай болмас еді» деген пікіріне бүкіл христиан әлемі мойынсұнып өтер еді. Алайда, олар осылай деді екен деп жалтақтап қалған ешкім жоқ, бәрі де «баяғыдай көрініп» (Абай), өмір көші жалғаса берді – Пушкин поэзия шыңына айналды, Иисус Христос Құдайға айналды (немесе айналдырды), Абай – қазақтың Бас ақынына айналды ( А.Байтұрсынов).

Пушкин мен Абай туралы қатар­ластыра сөз қозғағанда «Татьянаның хаттары», «Татьянаның қырдағы әні» жайлы айтпай кетуге болмайды. «Евгений Онегин» романында Татьяна Онегинге хат жазбаған, өйткені, ол французша болмаса орысша хат жаза алмайды, тек Евгениймен өз үйінде екінші рет кездескен соң оны жан-дүниесімен құлай сүйген 15 жасар қыз ғашықтық азабын тартып, бар сезімін қиялындағы хатқа түсір­мек болып, өз-өзімен арпалысқа түсе­ді. Іште жалындаған махаббат оты­ның әсерінен ол тершіген терезеге кеп «О.Е.» деп жазғанын өзі де білмей қалады. Татьянаның барлық «хаты» осы ғана. Ал Абайда Татьяна жазған бірнеше хат бар. Абай шығарған «Татьянаның қырдағы әні» бар қазаққа қазақ қызының шерлі махаббатындай болып кең тарады.

Бұдан шығатын қорытынды – Онегин мен Татьяна хаттары ешқандай да аударма емес, романдағы сезім толқыныстары мен махаббат азабының поэтикалық керегесін кеңейтіп, жас кеудедегі арман мен амалсыздықты элегиялық-романтикалық биікке көтерген Абайдың төл туындысы деп қарағанымыз жөн...

Ресейдегі қалың «ұйқыда жатқан» тобырына қанша ашу-ызасын төгіп бір кезде «Колокольчик однозвучный, утомительно гремит» деп өлең жазған Пушкин ол тобырдың ерте ме, кеш пе әйтеуір бір оянып, көкірегі сезімтал, көзі ашық ұлтқа айналарына сеніммен қарады. Чаадаевқа жазған хатында ол: «Россия воспрянет ото сна» деп бұрынғы өкініш-күйініштерін бір сәтке ұмытқандай болды. Ұмытып қана қоймай оның зор болашағын да көзіне елестетті. «Уақыт өтер, ұлы орыс тройкасы қоңыраулатып, бар жұрт­ты таңғалдырып, кейбіреулерінің қызғанышын оятып, ел мен елдің арасын қақ жарып өтіп бара жататын кезі де келер» деген үмітпен ескі қайғы-мұңын жуып-шайса, Абай да одан қалыспапты. М.Әуезовтің «Абай» романында мынадай көрініс бар.Биік жартастың басына шығып алып Абай Ералы жазығына алыстан қарап тұр. Ералы жазығын тегіс тұмшалаған сағым кенеттен Абайдың көзіне шексіз теңіз боп елестейді. Сол теңіз бетінде Абайдың қиялдағы Ақ кемесі жүзіп бара жатыр. Онда ру да жоқ, бұру да жоқ, барымта мен бақай есеп бақталастық та жоқ, үлкен мақсатқа бет бұрып, басқа кемелермен қатарласып ашық теңізге шығып бара жатыр:

Ол – қазақтың кемесі

Ол – Абайдың Ақ кемесі.

 * * *

1995 жылы «Жазушы» баспасында директор болып қызмет істеп жүрген кезімде аты-жөні белгісіз бір кісі келіп: «Мынау Абайдың бұрын-соңды еш жерде жарияланбаған өлеңі» деп машинкаға басылған бір жапырақ қағаз ұсынды. Оқып шықтым. Абай стиліне ұқсайтын сияқты. Жалғыз өлеңді кітап етіп шығара алмайсың, газет-журналға ұсынуды асығыстық болар ма екен деп жүргенде мен баспадан кетіп қалдым. Бума-бума қағаздарымды үйге алып келдім. Бірақ уақыт өткен соң баяғы қағаз есіме түсіп, архивтерімді аудара қарап, ақтара тексердім – әлгі бір жапырақ қағаз табылмады. Жуықта ғана сол папкаларды қайта қарап, басқа бір қағазды іздеп отыр едім, «бір жоқты бір жоқ табады» дегендей, үшті-күйлі жоқ болып кеткен баяғы сары қағаздың дәл осы мақаланы жазу үс­тінде табан астында табыла кеткені! Сол қа­ғаздағы «бұрын-соңды еш жерде жария­ланбады» деген Абай өлеңі мынау (Ен­ді оның төрелігін абайтанушылар мен көзқарақты оқырмандар айта жатар):

Көкіректі шер кернеп көңіл қаяу,

Елім бе деп жүргенде, досым да жау,

Сүйер кісім, сүйенер жақыным жоқ,

Бір өзіңе сиындым, о, Құдай-ау.

Сөзге ерсем-ақ жолымнан адасамын,

Көнбей жүрсем көп итпен таласамын.

Тек отырсам тепкілеп шыдатпайды,

Енді қайтіп бұл елмен жарасамын?

Бір момынның ұстасам түзік ісін,

Жөн демейді ғаріптің жөн жұмысын,

Ардан безген, ары жоқ, өңшең залым,

Ырылдатып жабады ит пен құсын.

Көп төбетке жетеді қайдан күшім,

Адалды құтқара алмай пысады ішім,

Қабағыңды қаққанша қас болады,

Жақыным деп жан тартып жүрген кісім.

Мүмкін Абай, мүмкін абайшылаған бір қазақ. Ұлы дала ұлы теңіздей толқи­ды. Біз сол ұлы теңізді кешіп бара жатырмыз.

 

Дулат ИСАБЕКОВ,

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты