Құл Керім ЕЛЕМЕС, ақын: Абай әдебиетін танығанмен, Ибраһимнің әдебиетіне бойлай алмай келеміз

- Азан шақырып қойған есі­мі­ңіз - Керім. Бүгінде өзіңізді құл Керім атап, басылым беттерінде де осы есіммен бой көрсетіп жүрсіз. Керімнің өзінің есіміне құлды тіркестіруінің сыры неде? 
- Расында, Керім едім, осы есім­мен 35 жыл өмір сүрдім. Ал­лаһқа сансыз шүкір, дінді жақсы көруші едім. Бірақ оны толық, тіпті бастауыш дәрежесінде де білмейтінмін. Сөйтіп жүргенде, менің Құранды оқығым келді. Шамамен 1995 жылдар болатын. Дәулетбек Байтұрсынұлы деген азаматтың үйінің төрінде тұрған Құранның қазақша тәржіма кітабын көруші ем, соны алып оқыдым. Бірақ жиырма беттен ары аса алмадым. Сосын не істейін, сақтап қойдым да, бір айдан соң иесіне қайтара апарып бердім. Содан арада екі-үш жыл өткенде Құранға қайтадан ықыласым ауып, оны қазақша оқып, маңдайымды сәждеге қо­йып жүрдім. Сөйтіп жүргенде, ауыр­ғанымды білем, айығып тұр­ғанда, Құранға деген ықы­ла­сымның ерекше екенін сезіп, қолыма алдым. Қолға алдым да, таңғалдым, екі-үш жыл бұрын жиырма беттен аса алмаған па­қы­рың енді кітаптан бас алсашы. Ертемен тұрып аламын да, көзге ұйқы тығылып тұрса да, оқи бер­дім, оқи бердім. Құранды оқы­ғаннан кейін пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистерін оқып, мешіт имамдарын ұйып тыңдай бердім, тіпті бала айтса да, құлақ түре­тінмін. Содан не керек, Пай­ғам­бар (с.ғ.с) хадисінен өз атымның Аллаһтың бір есімі екенін оқып, оның «жомарт» деген мағына бе­ретінін білдім. Хадистен, сондай-ақ адам есімі Аллаһтың сипат есімімен аталатын болса, оған «әбді», яғни «құл» деген тіркесті қосу керек екенін оқыдым. Сосын мен «әбді» емес, қазақша «құл» де­ген сөзді өз атыма қосып ал­дым, міне, содан бері де мен - құл Керім Елемеспін. 
- Жаңа есім өміріңізге үлкен өзгерістер ала келген екен. Ал әде­биетіңізге ше?
- Әлбетте, содан бастап өмі­рімде де, әдебиетімде де үлкен өз­герістер болды. Ол өзгеріс «Үй­леспестен ақылым мен иманым, отыз бес жыл иір-иір жол жүрдім» деп басталатын өлеңімде-ақ көрініс тапқан. Жыр жолдары «Дінсіз кезім - нұрсыз кезім екен де, нұрсыз кезім - кезім екен тірі өлік» деп тәмамдалады. Яғни тірі жүрген өлік болғанымды түсіндім. Адам емес, пенде екенмін, адам­дық­тан мүлде хабарсыз пенде бо­лып келіппін. Иманға келуіммен бірге өмірімде де, өлеңімде де бұрынғы Керімге қарама-қарсы жүру дағдысы басталды. Жалпы, адам нені таныса, соны шындық деп біледі екен. Мен де осы уа­қытқа дейін діннің сыртындағы нәрсенің бәрін шындық деп біліп келіппін. Ал діннің ішіне кір­ген­нен кейін оның сыртындағының бәрі жалған екенін, ал нағыз шын­дықтың бәрі діннің ішінде ғана екенін сезіне бастадым. Тіпті әдебиетте де дәл солай. Сон­дық­тан біздің әдебиетті оқи отыра, бұлардың бәрі нәпсіби әдебиет екенін ұғындым. Яғни ол бір­ың­ғай нәпсіге құрылған, хақиқаттан алшақ, «хақиқат» деген сөзді ғана білетін, бірақ атауын білгенімен, оның не екенін түсінбейтін бір орта мен хақиқатты таныған ор­та­ның арасы екіге бөлініп тұр­ға­нын көрдім. Бұл бөліну адам са­насында тұрғаннан, ол адамның жүріс-тұрысы, қозғалысы, өмір сүруінен де көрініс табады екен. Ақын-жазушы болса, шығармала­рынан көрінеді. Міне, осы жерден келіп, біздің әдебиет те иманды әде­биет және имансыз не бей­имани әдебиет деп бөлінеді деген ой менің санама нәсіп болды. Иманды әдебиет және имансыз әдебиет дегенді бөліп жазып, әдеби ортаға ұсынып та көрдім. Қазір «модернизм, постмо­дер­низм» деп, иманның сыртындағы неше түрлі ағымдарды әдебиетке жатқызып жүрміз. Ал иманшылық әдебиет жөнінде не бар? Тек қана зар заман әдебиетін атай аламыз. Сөйтіп, нағыз хақиқи әдебиетті итере салады екенбіз. Сөйте келе, бәріміз құрметтейтін Абайдың өзінен де теріс айналамыз. Бұл сөзіме ешкім келісе қоймас, бірақ біз Абайдың құр атын ғана айтып жүрміз де, оның идеясынан мүлде алшақ өмір сүріп келеміз. Қарама-қайшы, кереғар әдебиетті ұста­нып жүрміз. Иманды әдебиет өз-өзінен бастырылып, біз керек ет­пейтін дүние ретінде ғана дәріп­теліп қалды. Оның орнына нәпсіби әдебиет келді. 
- Нәпсіби әдебиет нені дәріп­тейді?
- Бұрынғылардың танығаны Аллаһ болса, ендігі біздің таныға­ны­мыз - ару болды. Білгеніміз - ару, қыз-қырқын, табиғаттың сыртын сүю дәстүрі. Абайға де­йін­гі әдебиетіміз иманды әдебиет те, одан кейінгі әдебиетте ауытқу пайда болыпты. Міне, осыдан келіп, 70 жылдық иллаһи, Құ­дай­лық сынақтан кейін біз қайтадан хақиқатқа қарай бет бұрудамыз, қайтадан бес арысымызды тап­тық. Шәкәрімді өмірге қайтып алып келдік десек те болады. Аллаһ Тағала бізге хақиқи әдебиетті қай­та әкеліп, көрсетіп жатыр. Әде­биетте жаңару немесе шындыққа қайту, адамның өзінің адамдығын тануы, пендешіліктен шегіну, шындыққа қарай бет алу көрініс тауып жатыр. Бұл да әдебие­ті­міз­дің кешегі иллаһи сынақ уа­қы­тында жұқтырып алған келеңсіз нәрселерді өз бойынан таста­уы­ның көрінісі болар. Ендігі жерде ол ары қарай иллаһиятқа, адам ба­ласының өмір сүру дағды­сын­дағы шындыққа қарай келе жатыр немесе нағыз классикаға енді келе жатыр десек те болады. 
- Бізге әдебиет зерттеушілер түсіндірген «классика» ұғымында иман жайлы мүлде түсінік жоқ. Әлде, бәлкім, сіз «классиканың» бас­қа түсіндірмесін айтқыңыз келе ме?
- Біз «классика» дегенді қате түсініп келіппіз. Оны қазақ халқы «имани әдебиет» деп түсіну керек. Міне, біздің классикамыз да - имани әдебиет болуға тиіс. Оған бет бұрғандар озады, бұрмағандар сан ұрып қалады. Бұл тұрғыда Абай шығармаларын әңгімелейік. Абайдың өзінің әдебиетін екіге бөлуге болады. Бірі - Абайдың иманға келгенге дейінгі немесе өзінің балалық шағынан хақи­қат­ты танығанға дейінгі шығар­ма­шылығы, сосын балалық шағын тастап, хақиқатты танығаннан кейінгі әдебиеті. Немесе нәпсіби әдебиет өкіліндегі Абай және иман әдебиеті өкіліндегі Абай. Оның нәпсіби әдебиеттегісін Абай деп, имани әдебиеттегісін өз атымен, Ибраһим деп атаған жөн шығар. Өйткені пайғамбарымыз (с.ғ.с.) кімнің аты қалай азан шақырылып қойылса, сол атты айтуды дәріптеген екен. Сол есім­ді атау - адам баласына міндет. Адам­ның екінші қойылған лақап атына дінімізде рұқсат етілмейді. Сондықтан біз Абайдай дана­мыз­ды имани әдебиетте «Ибраһим Құнанбайұлы» деп атап, Ибраһим әдебиетіне қайтадан бойлайтын кезең келді деп есептеймін. Ол: «Жасымда ғылым бар деп ескер­ме­дім, пайдасын көре тұра тек­сер­медім, өскеннен соң түспеді уысыма, қолымды мезгілінен кеш сермедім», - деп жырлады. Бұл - ақынның жүрегімен айтқан жыр жолдары, яғни иллаһиятқа кел­ген­нен кейін жазғаны екені дау­сыз. Абай һақиқатты танығаннан кейін, жасында ғылым бар деп ескермей, пендешілікпен жүріп қалғанын айтып отыр. Бірақ оның өмір сүрген уақыты ақын­мен келіскен жоқ. Сондықтан оған өз қоғамының ортасында өмір сүру оңайға соқпады. «Мың­мен жалғыз алыстым, кінә қойма» деп отырған Абайға қалай кінә артпақсың? Соған қарамастан, Абай бір адамға жетерлік хақиқат айтып, жазып қалдырды. Білімді адам қашанда жалғыз қалады. Әрине, ол жалғыз қалайын деп қалмайды, білімін басқаларға айтады, ал басқалар білмегеннен кейін одан қашады. Білімдінің жалғыз қалатын себебі - осы. Міне, Абайдың халін өзінің өле­ңінен-ақ түсініп алуға болады: «Адасқан күшік секілді, адасып жұртқа қайтқан ой!». Ақын өзінің түйсінген ойларын, хақиқатын халық арасына жіберіп көріп еді, ешкімге керегі болмай, адасқан күшік секілді өзіне қайтып келді. Абайды біздің сабағанымыздың себебі де сол. Абайды сабаған на­дандық кезінде пайғамбары­мыз­дың (с.ғ.с.) тісін түсірген еді. Олар қоғамына хақиқат әкеліп еді, халық керек етпеді де, бәрін өлті­ріп тастады. Имансыз ортада ха­қи­қатты танушыларға орын жоқ. 
- Ислам қайраткерлері өмі­рін­дегі ұқсастық пен олардың әде­бие­тіндегі ұқсастықтың тылсым бай­ланысы бар дегенді меңзеп келесіз бе?
- Ұқсастық бар. Оған таңғал­мау мүмкін емес. Йассауидің жер астына түсуі мен Абайдың жалғыз қалуы немесе Шәкәрімнің тауға барып, саяқ ғұмыр кешуі - мұның бәрінде ұқсастық бар. Олардың бәрі де өзінің ортасына керек бол­ған жоқ. Керек болмағаннан кейін олар Құдайға жалғыз өздері мінәжат етуге мәжбүр болды. Жалаладин Румидің шығармала­рын да қарап отырсаңыз, өзінің жалғыз қалғанын жазады. Оның да жанында адам қалмаған. Ұқ­сас­тық па, ұқсастық. Құранда «бі­летіндер мен білмейтіндер ұқ­сас па?» делінеді. Құдайдан білім­ділер ғана қорқады, ал білімсіздер Құдайдан да қорықпайды. Содан кеп, Құдайдан қорықпағандардан қорқуға тура келеді. Хақ діні - ақылдылардың діні. Абай ақылды ма, әлхамдилулла, ақылды, Шә­кәрім ақылды ма, әлхамдилулла, ақылды, Йассауи ше, ол да, әлхам­дилулла, ақылды. Бұқардың шығармашылығында «Аллаһ деген ар емес» деген пікір бар. Оны қазіргі тәңіршілдеріміз бас­қаша түсініп, «Аллаһ деген ар емес, яки арсыздық» дегенді Бұ­қар айтқан деп, қате түсінік тара­тып жүр. Мұндай сорақы пікірді мен философ Әуезхан Қодардың аузынан естіп қалып едім. Негі­зін­де Бұқар «Аллаһ деген ар емес, яғни, ол ұят емес, ұялатын дүние емес» дегенді айтқан. Абайға жү­гі­нейік, «Ақылға сыймас, ол Ал­лаһ» дейді ақын. Хақиқат Құ­дайдың ілімінде ғана немесе Ал­лаһ­тың Құранында. Аллаһтың діні - ислам, дәл осыған кел­ме­йін­ше, басын сәждеге қоймайын­ша, Абайды біздің қазақ тани алмайды. Абайдың атын білмей­тін қазақ жоқ, бірақ Абайдың руханиятын білетін қазақ аз. Білсе, неге ғамал етпейді? Білсе, неге Абайды қыбыланама жаса­майды? «Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Аллаһты жан­нан тәтті»! Бұл да Абайдың сөзі. Біреулер «махаббат тәтті», біреулер «жан тәтті» дер. Ал Абай үшін жаннан да тәтті Аллаһ бар. Демек, бұл қандай биіктік бол­ға­ны? Осыны ойлағанымыз абзал.
- Осыдан екі жыл уақыт бұрын Алматыда өткен жыр мүшәйрасы қорытындысында айтқан сөзіңіз есте қалыпты. «Бұрынғы поэзияда рух бар еді, бүгінгі жырларда сезім басым. Енді осы екеуін үндестіру қажеттігі тұр» деген едіңіз. Сіздің­ше, осы екеуі үндесіп келе ме?
- Иә, екі жыл бұрын дәл осы­лай айтсам, бүгін де соны қай­та­лап айтар едім. Әлде де діннің сыртындағы нәрселерді жырлау көп көрініс беріп қалып жатыр. Махаббатты тік көтеріп жүреміз деп, оны «ұлы» жасап алдық. Ұлы махаббат дейміз. Құдайдың құлы емес, махаббаттың құлына айнал­дық. Махаббатты тыр жалаңаш күйде ортаға алып шығып, доп құсатып теуіп ойнап жүр кей әдебиетшілер. Жығылып-сүрініп жатса да, махаббат деп жырлайды. Өлең жазумен-ақ зинаға барады. Бұл әдебиет пен өнерде қатар көрініс беріп жатыр. Сұбханалла, қазір бетбұрыс бар, иманға кел­гендер қатары қа­на­тын кеңге жайып барады. Бұ­рынғы имансыз әдебиетті лақ­тыратын кез келді. Әйтпесе кезінде миллиондаған таралым­мен шыққан кітаптар қайда? Әлдебіреудің үйінен кездейсоқ таппасаң, табылмайды. Бұл да ойланатын нәрсе. Бір кісілердің көзімен қарағанда, менің сөзім жаппай қара күйе жағу болып көрінетін шығар, бірақ шындық­тың бетіне тіке қарайтын кез кел­ді. Өзіміздің бойымыздағы жаман қылықтарды тастайтын уақыт жетті. Біз өйт­кені ешкімнің қол­ас­тында өмір сүріп жатқан жоқ­пыз. Тәуелсіздік елімізге келді екен, ол жүрегімізге де енді деген сөз. Соны өзіміз толық түсінуіміз керек. Бодандық кезеңде бас­қа­лар­дан жиып алған жаман қа­сиеттерді ішкі-сыртқы әле­мі­мізден шығарып тастайтын ке­зеңге келдік. Ол кезең басталды. Осы уақытта адамдар бір-біріне көмектескені абзал. Қандай кө­мек? Бір-бірінің кемдігін, қатесін көрсетіп, достықтан емес, қате­лік­тен кету керек. Досты дұшпан санамау қажет. Қазір иманды сүйетін әрбір азамат имансыз әдебиетті оқымайды. Өткенге салауат ете білген дұрыс. Әйтпесе Абайда да нәпсіби әдебиет болған жоқ емес, болды. Бірақ ол иманға келгеннен кейін ондай әдебиетті жазған жоқ. Керек десеңіз, «Сал­мағыңнан қалсын дене жан­шы­лып...» деп жазған да Абай бо­латын. Қазіргі ақындардың жетіп жатқан биігі осы болса, Абай оны бала күнінде-ақ жазып тастады. Демек, постмодернизмнің бәрін Абай сол уақытта кешіп өтіп кет­кен ғой. Ал Ибраһим Құраннан түсінген сөздерін халыққа жет­кізіп отырды. Бір қырынан Абай­ды ақын дегеннен гөрі хакім деу дұрыс. 
- Әңгімеңізге рақмет!

Нұрболат АМАНЖОЛ 

«Айқын» газетінен алынды