А.Т.ҚАЛИАСҚАРОВА: «АБАЙДЫҢ ЖҰМБАҒЫ" МЕН "АБАЙ ЖОЛЫ" РОМАНДАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ

Абай – ұлт тірегі, сарқылмас бай қазына. Біз Абайдың әлі де жұмбағы көп ғұлама қасиеттері мен құдіретін толық танып болған жоқпыз. Жазушы Рамазан Тоқтаров «Абайдың жұмбағы» роман-хамсасында ұлы ақын өмірі мен поэзиясының әлі ашылмаған қырларына, шетсіз, шексіз әлеміне бойлай отырып, Абайдың жұмбақ болуының кілтін, сырын, себебін іздейді. Ғұлама ақынның «Мен бір жұмбақ адаммын» деп кейінгі ұрпаққа үн қатып, өзінің жай адам емес екендігін айтып кеткені белгілі. Сол себепті де Абай жұмбағын ашу үшін қаламгерге Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы негізінде ғылыми еңбектер мен мұрағат құжаттарына сүйене отырып, ақын өміріне байланысты жаңа материалдарды іздестіру, жұртшылыққа мәлім мағлұматтардың өзін қайта тексеріп, жаңа заман биігінен көз жіберу қажет болды. Бұл батыл қадамымен Р. Тоқтаров  бүгінгі ұрпаққа роман-эпопеяда түрлі себептерге байланысты айтылмаған деректерді, уақыт тасалаған қаншама шындықты, ғасырлар тереңінде қалған оқиғалар мен тағдырлар сырын ашып, сол заманның ел өміріне әкелген өзгерісін, Абай өмірінің әлеуметтік, қоғамдық көріністерін  кең қамтуға тырысқан.

Автор осы роман-хамсаны жазардан бұрын өзіне: «Ұйқысынан жаңа оянған марғау қазақ даласында Ибраһим Құнанбайұлындай теңдесі жоқ кемеңгердің дүниеге келуі кездейсоқтық па, әлде заңдылық па? Бір Абайда сан кісінің саралы өмірі тұр. Абай қазынасы – біздің қолымызда болса, дана адамның өзінің өмірден не алғаны, қалай алғаны – жұмбақ. Ол жұрт көрмегенді көрді, жұрт сезбегенді сезінді. Ал енді: қалай көрді, қалай сезінді, түсінік-түйсігі, қай дәрежеде қалыптасты? Не нәрселерге көбірек әсерленді?» [1, 4] - деген сұрақтар қояды.

Осы сауалдарға жауап іздеу барысында Рамазан Тоқтаров өзіне дейін жазылған шығармаларға, зерттеулерге көңіл аудармай қойған жоқ. Бұл ретте, әрине, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы мен ғылыми еңбектері бірінші орында тұрды. Ең бастысы – дүние жүзіне әйгілі шығарманы қайталамау, ұлы ақын өміріне байланысты материалдарды іздестіру, жұртшылыққа мәлім мағлұматтардың өзін қайта тексеріп, жаңа заман биігінен көз жіберу қажет болды. Бірақ бұдан Мұхтар Әуезов дәстүрін мүлде ескермеді, аяқ асты етті деген ұғым тумайды.

Ұлы ақынды заман туғызады.Абай туралы сөз қозғағанда, ол өмір сүрген орта, қоғам, қоғамдық-әлеуметтік жағдайға міндетті түрде назар аударылады. Өйткені, Абайдың өмір тарихына, заманына, өскен ортасына зер салмай шындық шешілмейді. З.Ахметов осы мәселеге байланысты ұлы Абай туралы: «Адамзаттың перзенті» атты мақаласында: «Заман, қоғамдық жағдай – ақын, жазушы творчествосының өмірлік негізі, түп тамыры» дей келіп, келесі бір тұста: «Ақын үлкен творчестволық тұлға болып қалыптасып, жетіліп, кемеліне келуі үшін тиісті қоғамдық жағдай, аса зор дарын мен даналық, үздіксіз еңбек, ізденіс, міне, осылардың түйісіп келуі  шарт» – деп пайымдаған еді [2, 420]. Р. Тоқтаров Абайдың өмірге келген уақыты мен өмір сүрген дәуірін тарихи шындыққа сай суреттеуді көздеген. Романнан Абайдай дананың дүниеге келуінің өзі уақыты жетіп, әбден толысып, піскен толғақ екенін, ол бір ғана Ұлжан ананың емес, ол – заман мен дәуір толғағы, сол кезеңнің толғағы деп есептеуге болатынын байқаймыз. Романдағы «Халық қасиетін жоймау үшін дана тууы керек» деген Кенесарының сөзі Абайдай дананың дүниеге келуінің өзін кездейсоқ құбылыс емес, тарихи заңды құбылыс екенін көрсетеді.

М.Әуезов роман-эпопеясында Абайдың балалық бейнесін он үшке шыққан кезінен бастап суреттесе, Р.Тоқтаров өз роман-хамсасында ұлы ақынның дүниеге келуінен бастап өрбітеді.  Әлі  қырқынан шықпаған қызылшақа жаңа туған нәрестенің бесікте жатып, киіз үйдің түндігінен аспанға қарап тілдесуінің тегін емес екендігі, кішкентай кезінен-ақ бастап ұлылыққа тән қасиеттер байқалғандығы романда сыр береді. «Әй, Абай-ай, тар төсек бесігіңде осындайсың, ер жеткен соң кең дүниеге сыймай жүрмесең болды-дағы» деп нәресте Абайдың өскенде кең дүниеге қалай сыйып жүрерін уайымдаған сөздерді кездестіреміз. Данышпанның сәби кезінен басталған өзіндік дара ерекшеліктері қиыстыра суреттелген.

Абайдай дананың әкесінің де жай адам болуының мүмкін емес екендігі өзінен-өзі белгілі. Құнанбай баласының терең білім алуын, жастайынан ел ісіне араласып, алғыр, зерек болып өсуіне көп үлес қосқан. Қатал әке Абайды кішкентайынан өз жанынан тастамай, дау-дамайларға қатыстырып, әділ баға беруін, жеке ойы мен жеке көзқарасын қалыптастырып, би болуын қалайды, осылай ұлынан үлкен үміт күтеді. Сондықтан да Р.Тоқтаров өз туындысында Құнанбайды жан-жақты білгір, ақылды би етіп суреттейді.

Абайдың әдеби бейнесін толығырақ аша түсу үшін, сол заманда өмір сүрген игі жақсылар мен халық даналарының тигізген әсерлері де нанымды суреттеледі. Тарихи тұлғалардың өз есімдерімен енуі – «Абайдың жұмбағы» роман-хамсасының негізгі ерекшелігі. М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының бастапқы «Ақын аға» нұсқасында Долгов, кейін Павлов деп түрлі себептерге байланысты өзгертіліп берілсе, «Абайдың жұмбағында» аты-жөндері ешқандай өзгертусіз сол қалпы сақталған. Р. Тоқтаров романында Долгополов бейнесі Абайдың пікірлесі, қамқоршысы, ақыл-кеңесшісі, бағыт берушісі ретінде суреттеледі. Дулат ақынның есімі де осындай тоталитарлық идеологияның салдарынан М. Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясында Барлас есімімен берілгені бәрімізге де аян. Роман-эпопеяда кездесетін таныс бейнелермен қатар, жаңа бейнелердіжәне тарихи шындыққа сәйкес келетін фактілерді суреткер тиімді пайдаланады.

Ұлы ақын айналасындағы халық мұңын жоқтаған ақын-жырауларымыз жайында, қол бастаған батырлар, ел басқарған хандар, сол кезеңде өмір сүрген ғалымдар мен ірі дарын иелері турасында Р.Тоқтаров өз романының «Толғақ», «Жұлдыз», «Құрбандық», «Қызғаныш», «Хақиқат мекені», «Нұрсипат» деген бес кітабында кеңінен суреттеп, заман бейнесін толық ашып көрсетуді мақсат еткен. Аты-жөндері кезінде аталмай қалған, немесе тоталитарлық саясат желеуімен бұрмаланған, өмірде болған адамдар жөнінде көптеген мағлұматтармен қатар, көркем суреттелген шындықты көруге болады. Қаламгер өз шығармасын жазу үстінде жинаған, оқыған, зерттеген, қорытқан фактілерін, тарихи деректерді көңіл елегінен, талғам таразысынан өткізіп барынша мол қамтыған. Соған орай жаңа кейіпкерлер санаты да романда мейлінше көп. Кенесары хан, Наурызбай, Ағыбай батыр, Үмбетей жырау, Тәттімбет күйші, сұлтан Шыңғыс Уәлиұлы, Мұса Шорманов, Ахмет-Риза хазрет, Абаймен тұстас өмір сүрген замандастары – Шоқан, Ыбырай, Достоевский, Құдайберді, Долгополов, Михаэлис, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Әлихан Бөкейханов, тағы да басқа тарихи тұлғалар “Абайдың жұмбағы” роман-хамсасының кейіпкерлері болып табылады.

Белгілі әдебиеттанушы-ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Ш. Елеукенов М.Әуезов пен Р.Тоқтаров романдарының ұқсастықтарын санамалай отырып: «Абай туралы роман-эпопея мен роман-хамсаның айырмашылықтары да жетерлік. Соңғысы энциклопедия өресіне ұмтылмаса да, ұлы ақын өмір сүрген дәуірдің бұған дейін көркемдік зерт назарына ілікпеген тұстарына ден қойған. Тек бұл шығармада тарих кілтінің бұрауын өз қолында сезінетін халықтан гөрі оның маңдайға басқан перзенттерін суреттеуге көбірек күш салынғанын айту керек» [3, 55] - дейді. Шынында да екі жазушы романдарын салыстыра қарастырсақ, ұқсастық, үндестік мотивтерін байқау қиын емес. Қазақ халқының тұрмысы, табиғат әлемі, қазақ халқының рухани дүниесінің кеңдігі, әдет-ғұрыптары, құсбегілік, той-думандары, ән-жырлары, айтыскерлер, жөн-жоралғылары,  махаббат мәселелері, тағы да басқа мотивтер үндес келеді. Роман-эпопеядағы кейбір сарындар роман-хамсада қайта өрбіп, дамып, өрлеп отыруының себебі – ортақ  сипаттың болуы.

«Абай жолы» роман-эпопеясындағы бір боранды күнді адам тағдырындағы, қазақ тағдырындағы боран деп ұқсақ, «Абайдың жұмбағы» роман-хамсасындағы күннің тұтылуын қазақ халқының басына төнген қауіп-қатер деп түсінеміз. Бұл көріністі бейнелеуде автор неліктен жаңбыр немесе құйын, табиғаттың басқа да сан түрлі құбылыстарын емес, дәл осы күннің тұтылуын таңдап алды? Біздіңше, Кенесары ханның қаза болып, Сарыарқада күннің тұтылуы – жайбарақат жатқан қазақ халқының басына қара бұлттың үйіріліп, бұғаулықтың салынғанын, өз бостандығынан, өз елдігінен, тәуелсіздігінен айырылғандығын, сол сәтте табиғаттың да қара жамылып, аза тұтқан күйзелісін көрсетеді. Бұл жерде Абай мен Кенесары заманының тұспа-тұс келіп, қазақ халқының бір елеулі кезеңін, дәуір ақиқатын ашуға бағытталғанын көреміз. Суреткер бұрын атын атауға тыйым салынған   Кенесарының бейнесін аша отырып, оның ел тағдырын ойлап, патшалықтың ашық отарлау саясатына қанша қарсы қайрат көрсетсе де, төтеп бере алмай, қамыққанын көрсетуге тырысқан.

Ұлы ақын өмір сүрген заман, қоғамдық жағдай Ресей империясының дәуірлеу кезеңімен тұстас келді. Осы тұста патшалық билік орындарының  тапсырмасымен келген немесе патша үкіметіне қарсы шығып қазақ даласына  айдалып  келгендер романда кеңінен көрініс табады. Қазақтардың жан басы мен мал санының есебін алу үшін келген Виктор Ивашкевич пен Адольф Янушкевич, шекара бастығы генерал-майор Вишневский, Батыс Сібір генерал-губернаторы Г.Х. Гасфорт, П.Я. Измаилов, Абай өмірінде елеулі орын алған ұстазы Е.П. Михаэлис, пікірлес достарына айналған Н.И.Долгополов, С.Гросс, романда кездесетін т.б. тарихи тұлғалар Абай төңірегін, көркемдік аясын кеңейте түседі. Осы шығармадан Абайдың қуғын-сүргінге ұшырап келген шет ел ғалымдарымен байланысын, олардың тигізген әсерлері мен көмектерінің қандай дәрежеде болғанын айқын байқай аламыз.

Абайдың бойындағы аса зор дарыны мен даналығын, үздіксіз еңбегі мен ізденісін, ақынның үлкен творчестволық тұлға болып қалыптасып, жетіліп, кемеліне келгенін, ұлы тұлғаның мінез даралығын, қайталанбас келбетін бейнелеу қаламгер үшін оңайға тимегенін көреміз. Роман-хамсаның өн бойында данышпан Абайдың ақыл-парасатының тереңдігі мен ойының ұшқырлығы, даналық қасиеті, асқан ақындығы, әділ төрелігі айқын көрсетіледі. Р. Тоқтаров Абай дәуірі мен сол заман адамдарының тарихи шындыққа сай өзіндік бейнелерін жасайды. Романдағы кейіпкерлердің мінез ерекшеліктері сол суреттелініп отырған дәуір шындығына сәйкес келеді. Мысалы, уақыт шындығын суреттеуді мақсат тұтқан қаламгер Қодар оқиғасының Абайдың он үш жасында емес, кішкентай кезінде болған оқиға екенін тарихи шындыққа сай суреттеп өз көркемдік шешімін береді.

Суреткер мұрағат құжаттарында кездесетін құрғақ деректерді қайталаумен шектеліп қалмай, Абай өміріндегі тарихи шындыққа сәйкес келетін фактілерді шеберлікпен көркемдік өреге көтерген. «Абай және архив» деген кітапта ұлы ақын өмірбаянына қатысты деректер үш кезеңге бөлініп жүйеленеді: “Бірінші кезең – Абайдың ел басқару ісіне араласқан, соған байланысты дау-шар, сот-тергеуге тартылған 1866-1884 жылдар арасын қамтиды. Екінші кезең – 1885 жылы Шар бойында Қарамола дейтін жерде өткен съезд және сонда Абайдың қатысуымен жазылып, қабылданған Заң Ережесі төңірегіндегі құжаттар мен деректерге қатысты. Үшінші кезең – 1898-1903 жылдар арасын қамтитын құжаттар” [4, 8]. Романда осы тарихи шындықтар да орынды көрініс тапқан. Қарамолада жазылған заңнамалық ереже-жобаны Абайдың өзі отырып жазып, оған негіз ретінде Шоқанның Сот реформасын пайдаланғанын роман желісінен нақты байқаймыз.

Сонымен қатар, «Абайдың жұмбағы» романына арқау болған мұрағат архив құжаттары мен деректері бойынша, 1898 жылғы маусымда, Семей уезі начальнигінің қатысуымен Мұқыр болысының лауазымды адамдарының 1899-1902 жылдардағы үш жылдық болыс сайлауы кезінде болған оқиға кейін Абайдың Петербургтегі патшалық Сенатқа жазған арыз хатына дейін барады. Романдағы бұл келеңсіз оқиғаның ақиқат шындығына, берілген мағлұматтардың бұлтартпас нақтылығына осы құнды құжат арқылы көзімізді жеткіземіз. Деректегі оқиғалардың көпшілігі өзгеріссіз сол қалпында осы романда көрініс тапқан. Оқиғаның өткен мезгілі, мекені тарихи болған ақиқат күйінде суреттеледі.

Абайдың ақындық бейнесімен қатар ел ісіне араласқан бейнесін ашуға бағытталған Р.Тоқтаровтың роман-хамсасы жайлы белгілі әдебиеттанушы-ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ысмағұлов: «әрқайсысы жеке-жеке кітап түрінде ұсынылған бес бөлімнен тұратын бұл іргелі туынды ұлы Абайдың жарық дүниеге келген күнінен бастап бақиға аттанғанға дейінгі бүкіл өмірін қамтиды. Онда өзінен бұрынғы айтулы эпопеяның егініне түсіп еркінсу де, онымен бой теңестіремін деп тыраштық білдірген әдепсіздік те жоқ, өз тынысы мен өз әуені өзінде – дара туынды» [5, 21]  деп әділ бағасын берген болатын. Рамазан Тоқтаров «Абай жолы» романындағы Абайдың бейнесі әлі талай ғасыр өз шұғыласын шашып тұратынын, Абай өмір сүрген қатпары мол дәуір санада ол роман бойынша өзгермей сақталғанымен, заман озған сайын сан түрге еніп, әр жайда құбыла көрінетінін, көп сөздеріне уақыт ыңғайымен басқа түсініктер енетінін айтады. Сол себепті, автор мейлінше Абайдың жұмбағын ашуға, Абай өмірден не алды деген сұрақтарға жауап беруге, көп жылдар ізденген  еңбегінің нәтижесін көрсетуге барынша тырысады. Жалпы алғанда, жазушының Абай туралы жаңа жанрда жазылған бұл туындысы қалың оқырман қауымның көңілінен шығып, қазақ әдебиетіне сүбелі үлес болып қосылған шығарма ретінде ұрпақтар зердесінде қала береді.

Қалиасқарова Айнұр Тоқтарбайқызы

М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер

институтының ғылыми қызметкері

Әдебиеттер:

1. Тоқтаров Р. Абайдың жұмбағы. – Алматы: әл-Фараби, 1999. – 752 б.
2. Ахметов З. Адамзаттың перзенті // Кітапта: Дала даналары.  – Алматы, 2001. – 640 б.
3. Елеукенов Ш. Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде. – Алматы: Алатау, 2006. – 352 б.
4. Абай және архив. – Алматы, 1995. – 216 б.
5. Абай дәстүрі және қазіргі қазақ әдебиеті: ұжымдық монография. – Алматы: Арда, 2009. – 392 б.