Нұртас АХАТ: КЕМЕҢГЕР ЖӘНЕ СЕНІМ КЕҢІСТІГІ

Әлем өзгеріске бет бұрды. Төрткүл дүниені жайлаған тәжі індеті жай келмегенге ұқсайды және бұл өзгеру жылдам әрі өзгеше түрде өтетінін байқатты. Адам ата заманынан бері жұмыр жерді тек адамзат баласы ғана өзгертіп, еркін меңгеріп, басыбайлы билік жасап келе жатыр еді. Ендігі жерде адамның бұйрығы жүрмейтін және оған көнбейтін жаңа әлем туып келе жатқан сыңайлы. Қазақ тумысынан адамның тіршілігіне қауіп төндіретін дүниенің бәрін (апат, топан су, оба-індет, жұт, зұлмат, ашаршылық, нәубет, т.б) «жаман» деген сөзбен тұсаулай салатын еді, ендігі жерде 180-нен астам мемлекетті басып алып жатқан коронавирус пандемиясына қандай ат қойып, айдар тағар екен. Менменсіп, дандайсып, өзін қасиетті Жер-анадан жоғары көтеріп жіберген адам үшін бұл індет барша адамзатты тәубесіне келтіріп отыр.

Абай хакімнің:

Басы-көзі қан боп,

Арқа-басы шаң боп,

Және тұрып жылпылдап;

Жығылып тұрып,

Буыны құрып,

Тағы қуып, салпылдап –

Абұйыр қайда, ар қайда?

Әз басыңа не пайда?–

деп осыдан 132 жыл бұрын жаз­ға­­ны қазіргі біздің басымызға түс­­кен жағдайды дөп айтып отыр ғой.

Әлемдегі бүгінгі жағдай ең әуелі адам баласының бір-бі­ріне деген сенімінің жоғала бас­тағанын көрсетіп берді. Тіпті азуын айға білеген алпауыт мемлекеттердің ішіндегі біз аузы­мыз ашылып, өзімізге үлгі тұтып, бас изеп отырған Аме­рика, Еуропаңды тізерлеткен, Қы­тай бастаған Азия елдерін есең­гіретіп тастаған мына індет­тің адамзаттың ең басты тірегі – рухы, ары мен санасы, соның ішінде ең қажеттісі – сенімнің қайта бастағанын дәлелдеп отыр.

Әлемге өз үстемдігін жүргізе бастаған ФОРБС тізімінің басында тұрған ірі байлардың (Билл Гейтс, Уоррен Баффетт, Илон Маск, Дэвид Кох, Бернор Арно, т.б.) құпия миссиясы да белгілі болып қалған сыңайлы. Жасыл планета – жерді мекендеген адамдардың шеттен тыс кө­бейгені, алдағы уақытта жер­дің 7,5 миллиард адамды асы­рай алмайтындығын негізгі сыл­тауға айналдырып, қайтсек осы мәселені шешуге болады деген мақсаты әсте гуманистік қағи­даға негізделмеген. Яғ­ни, жасанды интеллект заманы басталып, өркениеттегі нано­технологияның, цифрлық ақ­­па­раттық логистиканың, ро­боттық техниканың адамды ауыстыруға көшуі белгілі бір дәрежеде адамзат үшін таңғажайып жұмақ өмірдің болатынына сенімділікті жоғалта бастады. Оған дәлел көп мемле­кет­тердің президенттерінің бү­кіл­әлемдік денсаулық сақтау ұйы­мының жұмысына күмән келтіріп, қаржыландырудан бас тартуы. Қайтсек те енді адам баласы үшін бұрынғы мамыражай тіршіліктің келмеске кеткендігі, енді жаңа әлемнің кеңістігіне енетіндігімізді сезіну, соны тү­сіну қажеттілігі туындағанын біліп, көріп отырмыз. Бұл адамдар арасындағы, мемлекеттер арасындағы сенімнің оты өше бастағанын білдіреді. «Ортақ өгіз­ден, оңаша бұзау артық» деген оқшаулану принципінің де сұлбасы көріне бастағандай. Сондықтан қазаққа сенімді жо­ғалтпау үшін тағы да Абай ха­кімге жүгіну уақытының ту­ғанын көрсетеді.

Адам баласының қоғамдағы қыз­метінің жемісті болуы оның қа­білеттеріне байланыс­ты. Қа­білет­тер жүйесі – тұл­ға­­­ның қалыптасуы арқы­лы жи­нақ­­талатын дүние. Адам­ның бойындағы когнитив­тік, конс­труктивтік, коммуни­кативтік, зияткерлік қабілеттері зор болса, онда қоғамға көп жақсылықтар мен игілікті істер жасай алады. Адам қабілеті тумысынан шексіз. Бірақ өзінің ішкі рухы мен санасына байланысты әр адамда әртүрлі деңгейде көрінеді. Өзі өмір сүрген ортасына, қоғамына жоғары деңгейде адал қызмет ету, қоғам, ел мүддесіне сай ең­­бек жасау адамның сеніміне бай­ланысты. Сенім дәрежесі тия­нақты, тұғырлы болса, қоғам да солғұрлым орнықты дамиды.

Абай хакімнің «Көкіректе сәуле, көңілде сенім жоқ» деп ай­туындағы «көңілде се­нім» кеңістігі өте ауқымды мағына береді. «Көңіл» – психо­логиялық ұғым. Адамның ішкі эмоциялық сезімін білдіреді, яғ­ни субъектінің рухани дү­ние­танымының барометрі іспет­тес. Сенімге ие болу өзінің бойын­дағы адами барлық қасиеттер дәрежесін көрсету деген мағы­наны білдірсе керек. Көңілің се­нім­ді болса, өз рухыңа, санаңа беріктігіңді білдіреді. Сенімді болу – сенің жеке өзіңе, қоршаған ортаға, іс-әрекетке, қоғамға деген көз­қарасыңның позитив, праг­матикалық эталонының көр­сеткіші.

Сенімнің толыққанды болуына ақыл, зерде мен ақиқат ұғым­дарының өте зор әсері бар. Абай хакім «Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдының сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоғынан азады. «Білместігімнен қылдым» деген­нің көбіне нанбаймын. Білімді білсе де, арсыз, қайрат­сыздығынан ескермей, ұстамай кетеді. Жаманшылыққа бір ілігіп кет­кен соң, бойын жиып алып ке­тер­лік қайрат қазақта кем бо­ла­ды», – дейді. Ойшылдың ай­туындағы байлаулылық – қазақ­тың бойындағы бар мі­нез-құлық, характер, рухани дү­ние­танымының жиынтығының анықтамасы. Адамда байлау­лылық болмаса сенімнің жоқ­тығы. Ақылдың, зерденің, ақи­қаттың байлаулылықпен байланысы өте тығыз. Сенім байлау­лы болмаса, адам ішінде осы үш (ақыл, зерде, ақиқат) ұғым да үйлеспейді. Философ ғалым Азиз Салиев «Ақиқат – кез келген нақтылы берілетін, арнайы түрде әншейін, не қажеттілікпен немесе қайсыбір оның жалған анықтамасын жоққа шығару үшін ерекшеленетін шындық», – деп анықтама береді. Ақиқат пен шындықты ұқсас ұғымға жатқызуға болмайды. Ақиқат бізден тысқары, ал шындық – субъективтік ұғым. Ақиқат – шын­дықтан кеңірек ұғым жүйесі. «Ақиқат жеңеді», «ақиқатты айналып өтуге болмайды», «ақиқат жалғыз» деген сияқты қоғамда қалыптасқан пікірлер бар. Cенім байлаулы болса, болмыстағы ақиқат расталады, яғни ақиқатты айналып өту жолы жабылады. Абай хакімнің адам бойындағы бес теріс дүниесі – өсек, өтірік, мақ­таншақтық, еріншектік, дарақылық (бекер мал шашу) сенімнің байлаусыздығынан туындайды. Сенім жоқ жерде ақи­қатты айналып өтіп, жаңағы теріс қылықтарға бой ұрады. Жігерсіз, қайратсыздығынан қор болып, сенімсіз дүниеге ба­рады. Қазақтың өсекшілдігі, өтірікшілдігі, арызқойлығы жа­быс­қан дерт сияқты, өз бойынан сылып тастай алмай келеді және оған талпынбайды да. Яғ­ни, ақиқатсыз аймаққа еніп кетіп, бір кіргеннен соң одан шы­ғудың амалын таба алмай әуре-сарсаңға түсіп, сенімге кіре алмай жүргені. Бұл – қазақтың ежелден келе жатқан, бүгінде бар, ертең де болатын табиғи болмыс күйі. «Қазақтың шын сөзге нанбай, құлақ та қоймай, тыңдауға қолы да тимей, пәлелі сөзге, өтірікке сүттей ұйып, ша­руасы судай ақса да, соны әб­ден естіп ұқпай кетпейтұғыны қа­лай», – деп қазақтың осы жаман қылықтарына өкінген Абай хакім­нің күйін бүгін де кешуге бо­лады саналы қазаққа.

Қазақтың сеніміндегі осы ақи­­қат ұғымы біздің ұлтқа абырой әпермей келеді. Бүгінгі шын­дық – қазақтың өз мінез-құл­қындағы жаман әдеттерден ХХІ ғасырда да арылмауы. Ақиқатқа сай өмір сүруге талпынбауында. Мұндайда Бауыржан Момыш­ұлының «Қазақ шындықты айта білмегендіктен… одан қашқақ­тайды да, тонын жамылған өті­рікті тықпалайды», – деген сөзі­мен дәлелдеуге болады. Ақиқат болмағаннан кейін сенімі бекі­тілмеген соң бестегі бала да, бел асқан ересек те алдайды.

Ақыл – кез келген адамға тән қасиет. Адам осы қасиет арқылы өмір сүреді, қоғамда өз орнын табады. Ақыл – адамның ойлау қабілетінің айнасы. Абай хакім ақылды кәсіби санатқа қосқаны белгілі. «Құдай тағала өзі ақыл бермеген соң қайтейік?» – деген қазақтың сөзін мысалға келтірген ақын одан әрі қазақтың осы сөзді айтып, өзін барша қылықтан құтқармақ болған мінезін сынайды. Абай хакімде ақыл жибили емес, яғни туабіткен қасиетке қоспайды. Ақыл тәрбиемен, бі­ріншіден, ата-ана, отбасы, орта, қоғам, екіншіден, өзінің сенім тәрбиесімен қалыптасады.

Абайдың ақылы «нұрлы». «Нұрлы» анықтамасы ақылды адам бойындағы ашықтық, ер­кіндік, ізгілік, мөлдірлік сияқты ұғымдарымен толықтырады. Ақыл нұрлы болу үшін адам өз бойында орасан зор білім мен білікті жинақтауы тиіс. Абай­дың қайрат, ақыл, жүректі тара­зыға салып, қайрат пен ақыл­ды жүрекке бағындырғаны бел­гілі, ақылдың иесі жүрек болса, онда жүректі адам ақылсыз бол­мағаны. Ақыл мен жүрек – бір-бірін толықтыратын рухани дүние. Өз ұлтын басынан бақай­шағына дейін сынаған Абай хакім­ді де тыңдай қойдық па?! Ғиб­рат алдық па?!

Бұл елде түк ақыл жоқ

жара­сар­­лық,

Рахым қып бір-біріне

қарасар­лық

Өз Абайын өздері ұнатпайды,

Шын надан осылар ғой біз

қашарлық,

– деп Шәкәрім тектен-текке айтпаса керек.

Бүгінгі қазақ осы бағытта те­рең ойлануы бек қажет. Қазақ ақыл­сыз емес, бірақ өз «ақылын» өз­геге тықпалауға өте шебер. Осы тұста көңілден сенім кетеді. «Бас-басына би болған өңкей қиқым» көбейетін тұс бұл. Абай хакімнің «қазақ ақылсыздығынан азбайды» деуіндегі мәселенің жауабы осында жатыр.

Бүгінгі қоғам өте нәзік, өте кірпияз. Себебі ашық болғасын әлем өркениетінің бар бағыт-бағдары, мазмұны, мәдениеті мидай араласып, синтезге айналуы бізге таңдау жасауды талап етеді. Ал тумысынан әсіреқызыл, илан­ғыш, сенгіш, өзгенің өзіне жұқпас дүниесін түп-тамырымен жылдам қабылдайтын қазіргі қазақта нық сенім болмаса, көп дүниемізді жоғалтып алуымыз оңай.

Сенім кеңістігін толық­ты­­ратын тағы да бір саналық дәре­жеге зердені қосуға болады. Адам – өз өміріне өзі сыншы. Қажеттіліктен туындайтын дүние бар. Оған оқу-білім, өнеге, тәрбие, ғибрат, тағылым жатады. Бірақ адам қабілеті шексіз білім мен тәрбиені қабылдап ала бермейді, ол мүмкін де емес. Әсіресе, қазіргі ақпарат ағыны, білім кеңістігі шексіз заманда таңдай білу, синтездей білу мүмкіншілігі керек. Осындайда зерде қабілетінің қажеттілігі бар.

Зерде – жалпы, заттардың тікелей қабылдауындағы, кә­дуіл­­гі сана деңгейінде өріс алып, пайымдауындағы дұрыс анық­тамалардың дәрежесі. Зерденің осындай әмбебап сипатының ұғынылуының арқасында гносеология мен логикада ауқымды кате­гориялармен айналысатын ең жоғары деңгейіндегі ой­­лау деп тану керек, дейді A.Салиев. Зерде – зейін мен ойлау­дың бағыттаушы факторы. «Зердеңе түйіп ал», «зердесі жүйрік», «зердесіне тоқыды» деген анықтамаларды адамның ақылы арқылы өмірдегі алған бар білімін, көрген іс-әрекеттерін зерделеу қажеттілігін білдіреді. Абайдың:

Досыңа достық – қарыз іс,

Дұшпаныңа әділ бол.

Асығыс түбі – өкініш,

Ойланып алмақ – сабыр сол,

– дегендегісі зердеге жақын келмек.

3ерденің адамға қызметінің негіз­гі мақсаты кез келген іске баға беру, адамның өз іс-әреке­тіне зейін салуы болып табылады. Зердесіз сенім толық болмайды. Адам миы бүгінгі тоқтаусыз ақпа­ратты қабылдай бергенмен, одан зерделі нәтиже шығармай, сенімге бара алмайды.

Қазіргі қоғамдағы адамдар ара­сындағы сенімнің әлсі­рей бастауы ерік-жігердің де тұрақ­сыздығынан. «Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мық­тылығы, мал іздеуі, өнер іздеу­і, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді-біріміз аңдып, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз. Өстіп жер жүзін­дегі жұрттың қоры болып, бі­рі­мізді-біріміз аңдып өтеміз бе?» деген Абай хакімнің осы рито­рикалық сұрағы бүгінгі қазақ қоғамы үшін ең келелі мәселенің мазмұндысы, күрделісі. Әсіресе сөз басында айтылған ойымызда әлемді билеген алпауыттардың миссиясы шын іске асар болса, онда қорғансыз, әлсіз, тұғырсыз ұлттардың жаназасы алдыңғы кезекте шығарылмасына кім кепіл. Өзін өзі сақтау инстинкті толық жетілмеген, кем дегенде ғасырлық мерзімге көз жіберіп, мақсат қойып, алға қарай алмаған, ұлттық кодтың толық бітімін пайдаланып іске қоса алмаған ұлттар үшін үлкен қауіп. Осы жолда қазақ ұлтының ең әуелі өзіне деген сенімінің беріктілігін дәлелдейтін уақыттың жақындап келе жатқанын бар болмысымызбен түсініп, жүрекпен ұғынсақ жақсы болар еді.

Нұртас АХАТ,

Ж.Мусин атындағы Көкшетау жоғары қазақ педагогикалық

колледжінің директоры, филология ғылымдарының кандидаты