"НЕНІ СҮЙДІМ, ДҮНИЕДЕ, НЕДЕН КҮЙДІМ..."

Абайды күйініп тұрып, күйіп-жанып отырып оқып, сүйіну – Абайдың даналығының құдіретіне тән сезім шапағаты. Мәңгілік ынтызарлықтың «бейнет сусыны» (Абай). Ал Абайды оқып алып, пікір айтқансып, «шатып-бұтып» (Абай), күйіндіріп, күйдіріп, жансарыңды күйікке айналдырып жіберетіндердің шыққанына жаның шырқырайды. Сондайлардың қайдан, қалай пайда болатынына, қалай дәті жетіп, «беті шыдап» (Абай) көпке күл шашатынына еш сылтау таба алмайсың. Күйінесің, әрине, күйініп отырып сен де қолыңа қалам аласың. Бұл арамшөптің тамырының тегі қайдан және неге шыққан?

Сөйтсем, бұл тек Абайдың шығармашылығына қарата айтылған қара ниетті пікір емес, Абай арқылы қазақты басынуға бағытталған қастаншықпағыр пиғыл екен. Мұндай қастаншықпағыр арандатулар әр он-он бес жылда, әсіресе, Абайдың атаулы тойлары қарсаңында әр түрлі тәсілде қайталанып отырады екен. Менің Абай сөзінің тізгінін ұстай бастаған кезімнен бастап сондай оқиға үш-төрт рет қайталаныпты. Бетін мүлдем қайтарып, аттарын өшіріп тастамағаныммен де, дер кезінде оларға өзімше сес көрсетіппін. Келер күндерде мұндай бейбастық қайталанбасын деп тілей отырып, үрім-ұрпақтың үнемі қаперде ұстауы үшін сол пікірлерімді назарға ұсынуды жөн санадым. Құдай бетін аулақ қылсын, дегенмен де есте ұстау лазым. Сонымен, «неден сескендім, неге күйіндім»?..

 

 1. «ТҮЗУ КЕЛ, ҚИСЫҚ-ҚЫҢЫР, ҚЫРЫН КЕЛМЕЙ…»

(Евгений Курдаков, «Абайдың өлімі – смерть Абая», «Книжное обозрение», 17 августа 1990 года)

 Көзінің тірісінде «етекбасты елден көп көрген» ұлы Абайдың әруағына өлгеннен соң да тыныштық бермей, «табытын қағып», екі дүниенің қызығын қимай, жала жауып, рухын қорлауды ар санамайтын азаматсымақтардың әлі де арамыздан табылып қалатыны өкінішті. Абай сияқты бір ұлттың ары мен ұятына баланатын дананың онсыз да қасіретті өмірінің өксігі аздай, енді оның мәйітін қорлауға көшті және оны арсыздықпен ақиқат ретінде ұсынып отыр.

Өз бетінше Абайдың өмірін зерттемек боп, ой қорытуға тырысқан Евгений Курдаковтың «Абайдың өлімін» апиыннан іздеп, өзінше сандырақтауы соны аңғартады. Оның «Книжное обозрение» (1990, 17 тамыз) апталығындағы мақаласын оқып отырып сол Абайдың:

Досын келіп досына жамандайды,
Шіркінде ес болсайшы сезед деген, –

атты Көжекбайға арнаған өлеңі ойыңа оралады.

Ол осы мақаланы қандай пиғылмен жазып отыр десеңші. Бұл – Абайды ғана емес, бүкіл халықты арандату, қорлау. Одан өзге сөз ауызыңа түспейді. Өзгені былай қойғанда, мектеп оқушысына белгілі жайды білмей, қалай ғана қолына қалам алған? Ол өзінің эссе-сымағында:

«Өзінің халқына қырық бес ғақлиясы мен тамаша өлең кітабын қалдырған Абай тұп-тура осыдан 59 жыл бұрын Шыңғыстың сілемдерінің бірі, туған жері Жидебайда және дәл туған күні өлді», – дейді.

Шындығында да, Абай Жидебайға қайтыс боларынан он екі жыл бұрын көшіп келген. Оған дейін Жидебайды Оспан жайлаған. Абай – Жидебайдан 100 шақырымға жуық жерде Қасқабұлақта 10 тамыз күні туған. Ал 1904 жылы 23 маусымда Шыңғыстың сыртында Балашақпақтағы «Қырықошақ» деген жерде, Жидебайдан 120-140 шақырым жерде дүниеден қайтқан. Мұның барлығы Евгений Курдаков үшін «бәрі бір» болғанымен де, тарих үшін бірдей емес.Ол: «Абай қай күні туса – сол күні өлді», – деп қолдан аңыз жасамақ болған. Өзі көріп-білмеген жерді ойша жору – кәдімгі әдеби әдепсіздік. Онда, Қарасуда жекпе-жекке шығып, Сабынсуда (Мойкада) өлген Пушкиннің жараланған, өлген жерін ауыстыра беруге болады ғой. Және Абайдың – Ақшоқыдағы, Қасқабұлақтағы, Жидебайдағы, Балашақпақтағы өмірі – Пушкиннің өміріндегі Петербург, Михайловский, Болдуин сияқты ірі-ірі оқиғалармен байланысты. Оларды қайтеміз?

Балашақпақтағы Абайдың өлген жері, Мағауияның қырқын бергенде қаздырған қырық ошақтың орыны әлі бар. Осыдан біраз жыл бұрын (1988) мен фотосуретші Оңғар Исаевқа сол жерді суретке түсіртіп алдым. Евгений Курдаковтың қасиетсіздігі – Абайдың туған, өмір сүрген, өлген жерін шатастыруда ғана емес, мұны шамырқанбай-ақ түсініспеушілікке жатқыза салар ек, ең басты қасиетсіздігі, оның:

«Осындай күндердің бірінде Жидебай қорығында апиыннан уланған Абай өлім ауызында жатты. Сарыарқадан соққан самал Абайдың сүйегін сырқыратқан дертті жеңілдете алмады. Оның тәні апиын тілеп сұққылап жатты, ал апиын жоқ болатын, өткен жылдар ішінде тағдырдың теперішіне шыдап баққан Абайдың жаны, Құнанбайдың ұлының жаны құмарлықтың алдында құлдық ұрып, шырқырап тұрды. Екі жігіт Абайдың қолтығынан демеп қыр басына алып шықты, ал Абай болса, жаюлы сырмақтың үстінде жатып, алысқа көз тігумен болды, көзі қанталап, кешіккен керуенді күтумен болды», – деп жазуында!

Ол-ол ма, тіпті ақиланып: «Ол өзінің ақын-шәкірттерін – ұлы Мағауия мен Ақылбайды апиынға дәндетті. Оның «әдеби мектебінің» үлгісі осы еді. Ал  оның шын шәкірті Мағжан 10 жылдан кейін туды», – деп сандырақтайды.

Бұл не сандырақ, бұл не мазақ? Ағаш шебері ретінде ащы бояудың иісінен, не өзге бір себеппен таксикомания дертіне ұшыраған әуесқой ақынның ой елегізуі ме? Абайдың өлеңдерін барынша түсініп аударған ақынның бұл еркінсуі – қай еркінсу? Мұндай деректі қайдан алды, қай қастаншықпағыр, қай абайтанушы берді? Өзіміздің ішімізден шыққан шұбар жыланның уыты ма?

Енді өмірлік шындыққа жүгінейік. Мағауия 11 жасында Семей қаласындағы орыс мектебінде оқып жүргенде туберкулезге шалдығады. Сол үшін дәрігерлер әрі қарай оқуға рұқсат етпегені туралы Абайдың тұңғыш жинағын шығарушы Кәкітай Ысқақовтың естелігінде нақты айтылған. Сол дерт 1904 жылы, қалың сүзек пен жұт қабаттаса келген қыста асқынады. Мағауияның өлімі туралы Мағауияның қызы Уәсиләнің естелігінде:

«Менің 13 жасар күнім еді, ауыл қорадан (Ақшоқыдан) көшіп, «Есігіміз» деген жерге қонды. Әкемнің ең сүйікті баласы Мағауия көптен ауру еді. Сарылған аурудан сарғайған жүзінің қайғысы әкемді де, басқа балаларды да жүдетіп еді. Ақыры айналдырған ауру Мағашты (Мағауия) алды. Бұл өлім бәріміздің қабырғамызға батты. Мағаштың жетісін берген соң, ауыл көшті. Ауыл көшкен күні еркек-әйелдің бәрі бейіт басына барды, жылады-сықтады. Әкем өзінің жолдасы Баймағамбетпен екеуі бейіт басында қалыпты. Түс ауа ауыл қонған соң әкем келді. Ол кісінің өңі қашып, әлсіреп келді. Келісімен жатып қалды.

Сол күннен бастап сөз бен әңгімесі де азайды. Кітап оқи берді. Ауыл көшіп сыртқа (жайлауға) шықты. «Қырықошақ» деген жерге көшіп қонды. Мағаш ағамның қырқы толған жоқ еді, бірақ әкем асықтырып, елге хабар айтқызды да, қырқын үш күн бұрын бергізді. Қырқын беріп, елдің алды тарап, арты тарамай тұрып, біз: «Әкем ауырып жатыр», –   деп естідік те, үлкен үйге бардық. Барсақ, үйдің ортасынан жер төсек салып, соған жатқызыпты. Әкемнің көзі жұмулы екен, біз барған соң көзін ашып, сөйлемек болып еді, сөйлей алмады. Сол күні көрші Дағанды болысындағы Бөжей дейтін қазақ докторын әкеліп еді. Ол бір ақ дәрі берді. Дәріні көрді де, әкем ішпеймін деген ишарамен басын шайқады. Үш күн ауырып, Мағаш өліміне қырық күн толған күні, таң ата дүниеден қайтты. Әкем өлген соң біздің жарқырап тұрған күніміз сөнгендей болды… Ел бауырға түсе, 40 арба қымыз, қырық бие алып Семейге барды. Естуімше, Семейде үлкен бір мешіттің ішінде күндіз көп адам шақырып қырқын беріпті. Сол күні түнде, сағат 12-де Абайдың артында қалған Ақылбай деген баласы төсекке жатысымен қаза тауыпты. Ақыл аға өлген күні ел жаман қысылыпты: «Апыр-ай, Абайдың өзі бас болып, арасына 40 күн салып өлетін болды ғой», – депті»,– деп жазылған.

Иә, бұл қаза Абайдың жанына қатты батқан, қабырғасын қайта бітелместей етіп сөгіп кеткен. «Мағауияның өлімі – ездік пен ерлікті сынайтын өлім», – деген сөзіндегі өксіктің уыты да соны аңғартады.

Екінші, Абайдың өзі апиыннан уланып өлді ме? Егер ол апиын ішіп жүрсе, онда мына естеліктердегі сөзді айтуы мүмкін бе, Мәкен Тұрағұлқызы Мұхамеджанова:

«Рас, Ақыш әпкем айтқандай, әкем (Абай) алты айлық Жебірейілді ерекше ұнатыпты. Тіпті, Мағауия ағаның қазасы кезінде дастархан басында Жебірейіл әкеме ұмтыла беріп, талпыныс жасапты. Сонда әкем:

– Өжетін-ай. Менде қанша ғұмыр қалды дейсің. Ақылымды тыңдамаса да, алдымнан дәм татсын. Тілім дарысын, – деп бөбекті қолына алып, мейізді тілімен талғап, Жебішке (Жебірейіл) беріпті. Әкеме бала емес, үлкен адамдар тура қарай алмайды екен. Сол күні Мағауияның қырқын берерден аз бұрын:

– Тука, (Тұрағұлды әкемнің аулы солай еркелетіп атаса керек) сен бел шешпегелі ай болды. Үш күн мұрсат. Ауылыңа бар, – депті Абай атамыз.

Сол сәтте Тұраш ауылға аттанып кетіпті де, екі күн өткенде көңілі елегізіп, мазасызданып, әлденеге елеңдей беріпті де, әкемнің үйіне желе жортып келіпті. Есіктен кіре бергенде тұла бойына діріл жүріп, тітіркеніп кетіпті. Әкемнің беті қызарып, жанарының жиегіндегі қызыл сызығы қан қызылданып, басы мойынмен тұтаса ісініпті. Ауыр күрсініп, ерекше бір назбен Тұрашқа:

– Тука, сағындырдың. Зарықтым, – депті.

– Өзіңіз үш күнге мұрсат еттіңіз. Мен екі-ақ күнде оралдым, әке!

– А… Дертті болдым ғой, – деп күрсініп бетін бұрып әкетіпті.

Соңынан сұрастырғанда аяқ астынан ауырып, көзі қанталап, басына ісік жүріпті. Денсаулығы мықты, қуатты адам тосын дертпен арпалысып үш күн жатыпты. Беті нарттай қызарып, от-жалын шашып, тақиясы басына симапты. Тұраш ағам, кейіннен сол оқиғаны есіне алып: – Әй сол бір атаусыз тосын дерт қазіргі қан қысымы ғой деймін. Қатты назаланып Мағауияны аза тұтты. Миына қан құйылған. Дәл осы дерт. Дәрігерлік сыпаттардағы жазған белгісіне ұқсайды, – дегені есімде.

Мағауияның қырқын берген күні Абай әкем қайтыс болыпты. Жас шыбықтарды қиып арбаға салып, әкемнің сүйегін жайлаудан Құнанбай зиратына қою үшін етекке түседі. 30 жігіт қосшы алған Тұрағұл аға Жидебайға жете бергенде арбада, сүйекке қарайлап отырған ел «Кішкене молда» атап кеткен кісі жұртты тоқтатып:

– Шырақтарым, Абай ағаны осы Жидебайға – Оспан зиратының қасына қояйық. Басына толған іріткі қан ақыретке тама бастады, – дейді.

Отыз жігіт қабір қазыпты. Астынан жақпар тас шығыпты. Соны қашап отырып сүйекті қойыпты. Басының бір тамыры жарылып, ет пен терінің арасына қан ұйып қалса керек, – деп Тұрағұл аға өзінше болжал жасайтын»,– деп баяндайды.

Ал Ақылбайдың өліміне де апиын себепші болғаны ма? Бұл туралы Абайдың алдына алған «кенжесі», яғни, немересі Ақылия Тұрағұлқызы:

«Өмір деген қилы-қилы, қатпар-қатпар. Мағыштың қырқында Абай әкем қайтты. Оның қырқын Семейде берді. Ескі Семейді айтам. Сол күні Ақылбай ағам да мәңгілікке көз жұмды. Тұраш ағам әңгімесінде айтушы еді. Абай әкемнің қырқын Тоғалақ руына сіңген, негізгі керей Бекбайдың үйінде өткізген. Содан Ақылбай, Зікәйіл, Тұрағұл ағаларым моншаға түсіпті сергу үшін. Ақыл аға:

– Монша жақсы ғой. Етім босап, сергіп қалдым, – депті.

Түнде бастығырлыққан дыбыс шығып, Тұрағұл аға оянса, Ақыл аға жантәсілім беріпті. Ол кезде Ескі Семейден Жаңа Семейге паром арқылы адамның сүйегін өткізбейді екен. Соған қарамастан, таңғы бірінші кезекпен Ақылбай ағаның сүйегін бергі жағаға өткізгенде, қалың ел таң қалып:

– Абайдың арты әлі өлмеген екен-ау, – депті. Содан Абай әкемнің артында Тұрағұл үлкен болып қалады»,– деп еске алады.

Құнанбай мен Абайдың тікелей ұрпағы болып табылатын осы төрт адамның естеліктерін оқымаса да, Абайдың өлімінің себептерінен толық мағлұмдар болған Евгений Курдаков:

«Ақын Абай: «О, дүние жалған! Бір салым апиын!» – деп өмірден қайтты! Керуеннің келмейтінін білгенде үзіліп кетіпті», –  деп сәуегейсиді.

Осы сандыраққа қарсы дәлел ретінде    Әрхам Ысқақұлының осы оқиға туралы естелігін келтіремін:

«1904 жылы январь айында Мөржан қайтыс болды. Одан туған бір қыз қалды, атын Камилә қойды. Бұрын аяқ ұшымен жүріп, жүдеп арықтаған Мағауия төсек тартып жатып қалды. Содан бас көтере алмай, ескіше майдың 14-і күні жұрт мақтаған Мағауия 34 жасында қайтыс болды. Абай үш айдан бері Мағауияның жанында болып, қайғыдан қажып қалған еді… Балашақпақ өзеніне қонып, Мағауияның қырқын өткізуге дайындық жасады… Көп адам жиналып қырқын, хатымын беріп тарқаған күні кешке Абай ауырып шықты. Төсектің үстінде басын көтеріп отырып алды. Тамақ ішпеді, жатып ұйықтамады, сөйлемеді, біреу жағдайын сұраса, басын шайқады. Мұндай ауруды бұрын көрмеген ел аң-таң болды, не шара істерін білмеді. …Өзінің бір туған ағасы Тәңірберді келді… Абай ағасының бетіне қарап отырып: «Ез – күнде өледі, ер – бір-ақ өледі», – деді. Басқа сөз айтқан жоқ. Тілі сөйлеуге келмейді деп ойлаған ел, Абайдың әдейі сөйлемейтінін сонда білді. Үш күн сол қалыппен басын көтеріп жатпай, отырып, ескіше 23 июнь күні, Абай 59 жасында дүниеден қайтты. Намазына жеті болыс ел шақырылды. Көп адам жиналды».

Ал енді осы шындыққа сенеміз бе, жоқ, еріккен Евгенийдің елегізуіне сенеміз бе? Бұрынғы кеңестік өлшеммен алғанда, бүкілодақтық басылым, оның ішінде барынша белсенді оқырмандардың назарына ілінетін кітапқұмарлар қоғамының газеті «Книжное обозрение» арқылы Абайды апиыншы етіп көрсеткен Евгений Курдаков не мақсат көздеді? Біздіңше, бұл – мазақ, Абайды мазақққа айналдыру. Екіншіден, сол арқылы: Әлемдік деңгейде атап өтуге ұмтылып жүрген данышпандарының түрі мынау! – деген мысқыл-кекесінмен қазақ халқын қорлау. Елімізді, жерімізді, ұлттық намысымызды басыну.

Сондықтан да Қазақстан Жазушылар одағының жанындағы Праволық комиссияның төрағасы ретінде комиссия мүшелерінің талқысына сала отырып:

1. «Книжное обозрение» апталығы мен мақала авторы Е.Курдаковты: ұлттың ақыл-ой парасаты, намысы, ұлттық мақтанышы болып табылатын ұлы ақын Абайдың әруағын қорлайтындай пікір туғызып, жала жапқаны үшін сот алдында жауап беруін талап етуді;
2. Жазушылар одағының жарғысына қайшы және жазушы деген атқа сәйкес келмейтін, халықтар достығына зиянын тигізетін арандату мақсатындағы эссе жазып, жариялағаны үшін Евгений Курдаковты Жазушылар одағының мүшелігінен шығаруды – ұсынамын.

Бұл шара, тікелей арандату мақсатын көздеп, бүкілодақтық және республикалық баспасөзде тұрақты түрде мақалалар жариялап келе жатқан  Н.Кузьмин, республика ішіндегі Васильева, Попов, Петрушенко сияқты шовинис-жікшілдерге тиісті ескерту болмақ.

1990, маусым.

P.S.
Қатты күйінгендіктен бе, жоқ, Абайды осынша басынып, қорлағанына қорланғаным ба, кім білсін, праволық комиссияның осы отырысынан шыға салысымен, қызмет бөлмесінде алғашқы инфаркті алдым. Досым Дидахмет Әшімханов апарып салған аурухананың айға созылған ем-домының әуресімен жүргенде, ең бастысы – тәуелсіздіктің қарсаңындағы аңсарлы жанталас басталып кетті де, жазылып тұрған мақала баспасөзге ұсынылмай қалды. Оның есесіне, Сын кеңесінің кеңесімен Әдебиет және өнер институты ғалымдарының Ашық хаты жарияланды. Тақырып та ескіріп қалғандай еді. Өкінішке қарай, олай болмай шықты.

Алаяқтардың Абайдан, Абай арқылы қазақтан алмаған өші әлі бар екен…

 

2. «СӨЗ ТАНЫМАЙТЫН ЕЛГЕ СӨЗ АЙТҚАНША…»
(немесе Абайды арандатпайық!..)

Тәуелсіздіктің жолы ешқашан да тауқыметсіз болған емес. Оның ішінде рухани, психологиялық тәуелділіктен арылу үшін әлі де ширек ғасыр уақыт қажет шығар. Өзге халықтың парасатына, ақыл-ойына үстемдік жүргізіп дағдыланған өктем пиғыл бір ұрпақ ауыспайынша жойыла қоймайды. Америкалықтардың – зәңгілерге, ағылшындардың – индиялықтарға, француздардың – алжирлықтарға, испандықтардың – үндістерге деген астамшылығы мен кемсітуі әлі де сақталып келеді. Демек, бұл біздің де пешенемізге жазылған «сыбаға» деп түсінгеніміз абзал. Бірақ та барлық рухани «жан бостандығымызды» (Абай) «егеменді» деген елеусіз сөзбен, екіұшты ұғыммен бүркемелемей, рухани тәуелсіздікті ашық насихаттауымыз қажет.

Қазіргі қалыптасқан саяси жағдайға байланысты Республикамызда көктемгі қар астынан жасырын ағатын қызыл су сияқты азаматтық қасарысу, ішке бүккен егес, тістене отырып – дық, сыздана отырып – сес көрсету қозғалысы, иә, қозғалыс байқалып отыр. Мұны Азаматтық Мойынсұнбау деп те бағалаған жөн. Ерте ме, кеш пе, ол «қызыл су» буырқанбай қоймайды. Оның басты себебі: Қазақстан Республикасын мекендеген барлық тұрғындардың сол елдің Мемлекеттігін мойындамауында және оның ең асыл нысаналары мен қасиеттерін менсінбеуінде жатыр: «Көпұлтты мемлекеттің ішіндегі ұлттық түйіншектерді тек қана жергілікті ұлт шешу керек және Ұлттық қауіпсіздікке сол ғана жауапты, кез-келген шиеленістің түйткілі жергілікті ұлттан шығады, сондықтан да оларың төзімді, шыдамды болуы керек», – деген бір жақты саясат қазір өзінің зиянын тигізе бастады. Өзге ұлттар да оған жауапты екені назардан тыс қалып, мемлекет өміріндегі күнделікті қам-қаракетте қалайда олардың көңілін табу, майпаздау, басынан сипатып жұбату саясаты жүргізілуде.

Өзге республикаларға қарағанда Қазақстанның алып өнеркәсіптерінің тізгінінің дені өзге ұлттың қолында. Жекешелендіру толық аяқталып болған соң өндіргіш күштердің дені жергілікті емес ұлттардың иелігіне айналса – оған еш таңданудың реті жоқ. Ал қазір не министрлікке, не жергілікті әкімшілікке бағынбай, дегенін істетіп отырған алпауыттар күні ертең Сіздің мемлекетіңіздің мүддесін ойламақ түгілі жалынан да сипатпайды, жанына да жолатпайды. Өзгені былай қойғанда, егін науқанының ең қызу шағында Павлодардағы жанармай өндеу заводы жұмысын тоқтатуды әдетке айналдырып алды. Егін аяқталар сәтте іске кіріседі. Соның кесірінен қаншама шаруашылықтар жанармайсыз отырады. Бұл дегеніңіз қаскүнемдікке пара-пар. Ал соларға қандай шара қолданды? Ешқандай. Заводты жабдықтап, оны жөндеуге келіскен Ресей кәсіпорындары мен сол заводтың басшылығы дәл осы орақ уақытын тегін, не білместікпен таңдап алды дей аласыз ба? Жоқ. Бұл мысал үшін алынған бір ғана дәйек. Яғни, мемлекеттік тәртіптің дәрменсіздігінде.

Тәуелсіз мемлекеттің – ешкімге тәуелсіз мемлекеттік тәртібі болуы шарт.

Осы мемлекеттік тәртіптің қауқарсыздығынан және еркіндікті желеу еткен жел сөздің желігінің салдарынан рухани өмір саласында бейпілауыздылық, көлгірсіген көсемдік, аярлыққа құрылған «аңқаулық» етек алып барады. Тағдыр басқа салды, біз көндік: ұлттардың туыстығын сақтайық – деген ниет те, саясат та дұрыс. Бірақ бұл екі жаққа де тең жүргізілуі қажет. Жоғарыда айтылған Азаматтық Мойынсұнбау тура осы рухани салада ерекше байқалады.

Біз арғы-бергі заманда өмір сүрген ардақты аталарымыздың әруағын көтеріп той жасап жатырмыз. Халықтың өшкен рухын жандыру үшін өте игілікті шара. Бірақ та қай ұлттың өкілі соны дәріптеді? Керісінше, америкадан келген миссионерлердің қолпашы көбейіп тұр емес пе? «Караван» газеті: Бұқар жыраудың тойында пәленбай адам өліпті. Ол өзі Абылайдың жаршысы болған адам екен – деген хабар таратты. Біздің: Мемлекеттігіміздің Нысаналы Тұлғасы – деп отырған адамымызға берілген баға осындай. Демек, бұл – қазақтар өздері даурыға берсін, оның бізге қатысы жоқ деген ішкі егес. Дәлірек айтсақ, ол басылымдар өз оқырмандарын: республиканың негізгі халықының өміріндегі елеулі оқиғаларға немкетті бейқамдықпен, менсінбеушілікпен қарайтын селқостыққа шақырып отыр.

Мұндай көңіл-күй, дәлірек айтсақ, пиғылсыздық – мемлекеттің қаржысының көмегімен шығып отырған басылымдардан да анық байқалады. Сондай текетірес парламентте де аңғарылады. Әсіресе, ұлттық тәуелсіздік туралы заң жобаларын талқылағанда, бұл шарайнаның бетіне қалқып шыға келеді. Демек, әлгі «қызыл су» мемлекттік құрылымның ішінде де бар деген сөз. Қазақ халқын ұлтшылдыққа шақырмайық. Бірақ оның заңды және тарихи мүддесін жығып бермеу керек. Мемлекеттің атын алып отырған ұлттың азаматтық, халықтық, рухани құқын қорғауымыз қажет. Іріткі салғандар, қыжыртқандар жауапқа тартылуы тиіс.

Біз осы өзімізді өзіміз сыйлауды және өзгеге сыйлатуды жадымыздан шығарып, аға сұлтан Құнанбайдың өз баласы Абайға айтқан міні сияқты «тым жайдақ су» сияқтанып бара жатқан сияқтымыз. Жеке адам туралы емес, әңгіме – халық, халықтың қасиетті сезімдері жөнінде қозғалған тұста бұғып қалу не келеңсіздікті көрмегендей боп көлгірсу – Мемлекеттігіміздің белгісі емес.

Әңгімені тікелей айтар пікірімнен бастамай, тамырын әріден суыртпақтап отыруымның бір себебі, қозғалар тақырыптың жекелік емес, жалпылық сыпат алып отыруында. Рабиндрат Тагор:

«Әр халық өзінің тағдыр-тауқыметін әлем алдында айта алатын болуы керек. Егер ол халық төрткүл дүние үшін ештеңе бере алмаса, мұны ұлттық қасірет, қылмыс деп бағалау қажет, бұл өлімнен де сорақы және оны адамзат тарихы кешірмейді. Әр ұлт өзінің ең асыл қасиеттерін адамзатқа ортақ қазынаға айналдыруы тиіс… Өзінің ғана жеке мүддесін жеңіп, оны сыртқа шығару арқылы бұл халық өзінің рухани мәдениетінің салтанатына бүкіл адамзатты шақырады», – деп  жазған еді.

Ал қазақ халқының әлемдік Парасат майданына шығарған тұлғасы – Абай. Сол Абай арқылы біз өз мәдениетіміздің дәрежесін өзгелерге таныта аламыз. Исі адамзатты «рухани мәдениетіміздің салтанатына қатыстыру үшін» Мемлекеттік Қаулы шықты. Абайдың 150 жылдық тойын дүние жүзі деңгейінде атап өту үшін ЮНЕСКО-ға өтініш жасалды. Бұдан артық Мемлекеттік дәрежедегі шара болуы мүмкін емес. Абайдың тойы – Парасат тойы. Қазақстанның Мемлекеттік тойы. Оның әрбір азаматы үшін Мақтаныш пен Намыс тойы, өзімізді дүниеге бір рет паш етудің мүмкіндігі туып-ақ тұр. Қуану керек еді ғой…

Иә, «қуану керек еді ғой»  дегенді әдейі өткен шақпен, өкінішпен айтып отырмын. Оның себебі…

Сөйтсек, Абай қазақ халқы үшін қасиетті болғанымен, кейбіреулері үшін ол мазақтың құралы екен.  «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым!» –  деп жүрегі езілген ұлы ақын өзінің туған халқының бойынан бір тал жақсылық көрмепті. Сіз таңданбаңыз. Қазан айында ғалым, жазушы Нығмет Ғабдуллиннің сілтеуімен маған Қазақстан Республикасының аға Прокуроры Бақытжан Еркебаев пен Солтүстік Қазақстан облыстық прокурорының тергеушісі Саян Ахметжанов жолығып, Қызылжар қаласында шығатын «Вознесенский проспект» газетінің 1993 жылғы №5 санында жарияланған «Абай: өсиет сөздер» деген мақаланы оқып шығып, пікір айтуымды өтінді. «Изучите», яғни, «оқып, зерттеңдер» деген айдарды көргенде кәдімгідей заң қызметкеріне: «мұнда тұрған не бар» дегендей таңдана қарадым.

Бірақ та астарлы жазылған түсініктемеден кейінгі Абайдың «өсиеттерін» оқығанда жағамды ұстадым. Бір халықты – екінші халықтың алдында дәл осындай жеккөрінішті етіп көрсететін мақаланы өз басым ешқашан да оқығам жоқ және Абайдың қазақ халқын дәл осылай «қарғайтынын» бұрын байқамаппын. Байқайтын жөнім де жоқ. Өйткені мақала авторы (оның осы газетті шығарушы, журналист Б.Супрунюк жазғанын маған тергеуші айтты) сондай бір ептілікпен Абайдың «Қара сөздеріндегі» қазақ туралы ашына айтқан пікірлерінің арасынан теріп-теріп алыпты да, «Міне, қазақтың сиқы осы» – дегенді емеуірін етіп, сөзінің аяғын:

«Осындай сөз танымайтын елге сөз айтқанша, өзіңді танитығұн шошқаны жақсы деп бір хаким айтқан екен, сол секілді сөз болады», – деп бұл сөйлемді қара әріппен тергізе отырып, астын сыза отырып ойын қорытыпты.

Яғни, Абайдың қазақ туралы пікірінің түйіні осы және газет оқырманы мұны есте ұстауы керек екен. Өйткені «дәл осы сөзден артық оның ойын жеткізетін» өсиет жоқ көрінеді. Қысқасын айтқанда, қазақты – қазақтың көзімен жеккөріншті көрсетіп, Б.Супрунюктің өзі ту сыртында тұрып аярлана, айызы қана миығынан күліп тұр.

Міне, мен жоғарыда айтқан іштей егестің бір парасы осы. Бұл дегеніңіз кәдімгі арандату және қазақ халқын масқаралау. Автор сондай жымысқылықпен Абай сөздерін іріктеп ала отырып, оның айтар ойын мүлдем өзгертіп жіберген. Мақаланы оқып отырып қазақ халқы барып тұрған ұры, керенау, өз бетінше елдікті сақтай алмайтын, өтірікші, пәлеқор, көрсеқызар, жалмауыз, алаяқ, арызқой болып шыққан. Оның «Ғақлиясы» тек қазақ халқын қарғаудан, қорлаудан тұрады екен. Ал бұған не дейсіз? Әлде, журналист білмей отыр ма? Жоқ. Қасақана істелген арандату бұл. Қазақ халқының ең қасиетті рухани мұрасының мазмұнын бұрмалап, әдейі өшпенділік сезімін оятуды, ал өзге ұлттарға (бұл арада орыс тілді тұрғындарға) қазақ халқын мазақ етіп көрсетуді көздеген. Оған дәлел:

Біріншіден: газеттегі айдар сол мақаланың айтар ойын ашып, мақсатын білдіріп тұруы керек. Бұл – журналистиканың әліппесі. Оны түсіндірудің қажеті шамалы. «Изучите», яғни, «оқы, зертте» деген сөзді «Абайды оқып, үйрен» деп мегзеп отыр деп түсінуге болады. Жарайды, солай-ақ болсын. Сонда оқырман ұлы ақынның өз ұлтын «қарғағанынан» не үйренуі тиіс? Неге әрбір қара сөздің мазмұнын ашпай, Абайдың әр жердегі «қарғыстарын» теріп алған? Демек, автордың түпкі мақсаты – Абайды үйрету емес: Абайдың ұлты осындай, ал одан үйренетін ештеңе жоқ, орыс халқынсыз өмір сүре алмайды – деген пікірсымаққа саяды.

Мысалы, «Үшінші сөзіндегі»:

«Ол қыстауынан айырылған және біреуге тиіспек, иә болмаса орынсыздығынан елден кетпек – әр қазақтың ойы осы. Осылар біріне бірі достық ойлай ма?» – дегенді алады да, содан кейін екі-үш бет тастап кетіп:

«Осы қазақ халқының осындай бұзықшылыққа тартып, жылдан жылға төмендеп бара жатқанын көрген соң менің ойыма келеді: халықтың болыстыққа сайлаймын деген кісісі пәлен қадарлы орысша  образование алған  кісі болсын», –  деген сөзді келтіреді.

Яғни, «Үшінші сөздегі» Абайдың айтайын деген ойы осы ғана сияқты. Шын мәнінде, Абай «Үшінші сөзде» мемлекеттік билік, сайлау жүйесі, заң мен дәстүр, қазақтың ескі билерінің басқару құрылымы, «Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы», Әз-Тәукенің «Жеті жарғысы» туралы айтып, бұрынғы билік дәстүрін үлгі етпей ме. Бүгінгі Конституциялық сот үлгісін ұсынбай ма? Мұндай бұрмалаудың астарын оқырман енді түсінген болар.

Екінші: мақалаға қол қойылмаған. Демек бұл бүкіл редакцияның пікірі болып табылады. Егерде «Вознесенский проспектің» ұсынған бағыты өзге ұлтты мазақтау, оның қасиетті рухани мұрасын қорлау болатын болса, онда қай мемлекттің мүддесін қозғап отыр. Негізігі мақсаты не? Ұлт араздығын тудыру ма?

Үшінші: «Мұның барлығы Абайдың өз сөзі, біздің алып-қосарымыз болған жоқ» – дер. Мүлдем олай емес. Абай ешқашан өз халқы туралы дәл осылай жиып-теріп бір жерге сыналап, теріс тұжырым түйген емес. Егерде, біз ұлы ойшылдардың шығармаларын дәл осылай пайдаланатын болсақ, онда керісінше әрекет етуге де болады. Мысалы: Гогольдің «Өлі жандарындағы» Плюшкиндердің сөзін тізсек, не Лермонтовтың «Прощай, немытая Россия, страна рабов» – деген іспетті өлеңдерін теріп алсақ, Достоевскийдің, Пушкиннің, Толстойдың, Буниннің, Горькийдің, Чадааевтың шығармаларындағы сондай мысалдарды үзік-үзік етіп құрастырсақ, мақала емес, пәленбай том кітап шығар еді ғой. Өйтіп, арандатуға жүгінуге негіз жоқ. «Ар ұялар іс» (Абай) болар еді.

Сондай-ақ бұл мақалада авторлық текст бар. Ол – ең алдымен Абайдың «Ғақлиясындағы» қисынды, ақынның философиялық, этикалық адамгершілік, рухани тәуелсіздік, ғылым мен өнер, мемлекет пен заң, дәстүр мен салт туралы пікірлерінің жігін жіліктеп, негізгі ойынан әдейі адастыру үшін сұғанақтық жасап отырған журналист. Абай дәл осы бетінше оны баспасөзге ұсынған жоқ. Содан кейін, осының барлығын «қиыннан қиыстырып» таңдап алған, барлық сөйлемдердің мағынасына қарай белгілі бір арандатушылық пиғылға сай етіп «тұтастандырып» жазған адам. Әйтпесе, ол сөздер өзді-өзінен газет бетіне сап түзей қалған жоқ. Үшінші, сондай әккілікпен берілген, ортасына қыстырылған: «Екінші сөзде» Абай қазақтарды сарттармен (өзбектермен) былай салыстырады; «Үшінші сөзде»; «Тоғызыншы сөзде»; «Он бірінші сөзде»; «Жиырма екінші сөзде»; «Жиырма төртінші сөзде»; «Жиырма бесінші сөзде» делінген қыстырмалар мен «Ең дұрысы, Ұлы Абайдың осы ұлы ойлары осыдан тура 100 жыл бұрын жазылған «Он тоғызыншы» сөзімен аяқтаған лазым», – деп, ең соңында:

«Осындай сөз танымайтын елге сөз айтқанша, өзіңді танитын шошқаны жақсы деп бір хаким айтқан екен, сол секілді сөз болады», – деген асты сызылып берілген мысал.

Бұл арада жалтарып кете алмайсың. Талай әдеби арандатушылар пайдаланған, тәжірибеден өткен қитұрқы тәсіл. Ал «сөз ұқпайтын елдің» кім екені және оны Абай емес, мақала авторы айтып тұрғаны беп-белгілі болып тұр.

«Абайдың өсиет сөздерін» қарғысқа айналдырған Б.Супрунюктің мақсаты не сонда? Дүние жүзі құрмет көрсетіп, 150 жылдық тойын атап өткелі отырған Абайды мерейлі салтанаттың алдында мазақтау ма? Ол да бар. Мұның астарында: «Ардақтаған ұлыларының не дегенің көрдіңдер ме?» – деген емурін, мысқыл, әжуа жатыр.

Абай – халықтың, қазақ халқының паспорты. Сөзі мен арының, рухының символы. Егерде сөйткен Абайды мазаққа айналдыруға жол берсек – онда Мемлекет боп даурығып неміз бар. «Бірде оны жарылқап, бірде мұны» қостайтын болса, ондай саясаттың құны неге тұрады?

Мұны жазып отырған қатардағы көп оқырманның бірі емес. Кезінде облыстық газеттің жетекшілерінің бірі болған, Мәскеуден Университет бітірген, Ресей газетінің Қазақстандағы тілшісі, Солтүстік Қазақстан облысындағы Орыс қауымдастығының төрағасы (предводитель). Демек, бұл мақаланы бір адамның пікірі, жергілікті газеттің «күңкілі» деп қарауға болмайды. Әлгі қауымдастықтың пікірі, әдейі ұйымдастырылған мақала деп қарау қажет. Мемлекет басшыларының барлығы атын арытып, тонын тоздырып Париж бен Қарауылдың арасын «қара жолға» айналдырып жүрген Абайды, Абай арқылы қазақ халқын келемеж ету. Мемлекеттік шараға қарсылық. Мемлекетке мойынсұнбау. Дәл осылай демеске лаж жоқ. Өзге бағаны ойлап табу да қиын.

Демек, Солтүстік Қазақстандағы Орыс қауымдастығына, оның төрағасы Б.Супрунюкке, «Вознесенский проспект» газетіне Абай да, оның елі де ұнамайды деген сөз. Өкінішке қарай, Абайға жасалған арандату жалғыз бұл емес. Кезінде Е.Курдаков «Книжное обозрение» газетінде шу шығарған болатын. Оның авторы Шығыс Қазақстаннан еді. Бұл тегіннен тегін емес. Дәл осы екі облыста қазақ ұлтының мәдени мүддесіне, рухани мұрасына, оның тіліне қырын қараушылық анық байқалып отыр. Петрушенко кеткенімен Васильевалар орынында қалып отыр. Ал оларға қандай шаралар қолданылды? Мемлекеттік тәртіпке бойсұнушылық қайда? «Вознесенский проспектті» тіркеуден өткізген мемлекеттік мекемелер оның Жарғысын қалай бекітті? Әлде онда ұлтаралық араздықты, жеккөрінішті қоздыру, мазақ ету туралы бап бар ма?

Қазақ халқының қасиетті тұлғасы Абайды өзінің елінде дәл осындай келекеге ұшыратсақ, онда дүние жүзіне қалай насихаттамақпыз. Өзгені қайдам, дәл осы ұлт арасындағы іштей егестің өршуіне мұрындық болатыны сөзсіз. Ал мұндай ырғасулардың жақсылыққа әкелмейтіні белгілі. Ендеше Мемлекеттік мекемелердің Мемлекеттік Тәртіпті талап етуіне толық қақысы бар.

Төзімді текетіреспен сынауға болмайды. Абай ұлттық қасиетіміз. Абайды арандатпайық – ардақтатайық. Әрине, «Қара сөздің» аудармасында да көп кінәрәт бар екен. Бірақ ол басқа әңгіме.

P.S.
Осы зерттеу әфсанасында да Абайдың қазақты сынаған өлеңдері мен «Қара сөздері» барынша еркін пайдаланылды. Соған қарап, оның астарын, жазушының идеясын түсінбей, «Абай өз ұлтын жек көрген» деген пікір қалыптаспауы тиіс.
Иә, Абай ұлтын сынаған. Бірақ «Күйесің, жүрек, сүйесің!..» – деп күйініп отырып елін сүйген.
Біздің де мақсатымыз «әлемдік уайым» ішіне кірген Абайдың жан қасіретін түсіндіру. Сондықтан да осы кітап жазылып жатқан кезде орын алған бұл қастаншықпағыр оқиға туралы пікірді жинаққа енгізе отырып, ұлы махаббат иесінің күрделі көркем ойлау жүйесін дұрыс түсінбесе, өзің ғана емес, ұлтыңды да арандатып алуың мүмкін екенін ескертуді парыз санадық. Өйткені бұл кітап – ұлтымыздың кемшілігіне күйініп, даналығына сүйінген біздің де  жан дертіміздің дауасы болып табылады.

1993

P.S.
Кейін тергеушілер: арандатушы Б.Супрунюктің  үш жарым жыл шартты жазаға тартылғанын және «Вознесенский проспект» газетінің жабылғанын хабарлады. Арандатушы – әділ жазасын алды. Лайым, бұл соңғы арандату болғай.

 

 

3. «ҰЯЛМАС БЕТКЕ ТАЛМАС ЖАҚ БІТЕДІ»

«Лайым, бұл соңғы арандату болғай», – деп шын тілеп едік. Жоқ, тілегіміз қабыл болмапты. Өткен жылдың (2018) 24-25 шілде күндері бүкіл әлеуметтік желілерден – KYN.KZ, SMARTNEWS, Qamshy.kz сайттарынан берілген Нұрлан Байділдә деген біреудің мәлімдемесін «талдап, көсемсігендер», міне, бір жылдан астам уақыт бойы ойлы қазақтың намысын аяққа таптаумен ұласып келеді. Өкінішке қарай:
Танымадық,
Жарымадық,
Жақсыға бір іргелі.
Қолына алып,
Пәле салып,
Аңдығаны өз елі, –
деп Абайдың өзі айтқанындай, біз тағзым етіп, қасиет тұтып, ұлтымыздың ұйытқысы деп санап жүрген Абайды ендігі арандату іштен шығыпты.
Тұрған жерін «төрге шығып ап» деп әспетсітіп отырғамыз жоқ, «кәсіп қудым» деп мұхит асып, сұрқылтайдан сытылып шығып, Нью-Йоркте (түсірілімі солай) тұрып, тойынған тұсында, отанына қарата лоқсытқан саталақ сөзін меңзеп отырмыз. Елінен сырт кетіп, Отанына қарап үргендерді орыстар – «отщепенец!», қазақтар – «саяқ» дейді. Сол «отщепенецтің» – саяқтың сұрық-сойы Нұрлан Бәйділдә деген безер екен! Елден саяқсығаны бекер емес шығар. «Жетіскендігі» шығар. Сол «жетіскендегі» еліне көрсетіп отырған «жақсылығы»: ол өзінің әке-шешесі, ата-бабасы (оған сенімім кәміл), елі, кие тұтқан қасиеттің бетіне сондай бір бетпақтықпен түкіріп, тағы да сол Абайдың өзі айтқандай, «төрден үрген ит құсап» шыға келгендігі шығар. Әуелде: бұған «ызалы жымиыспен» (Абай):
Атаны – бала аңдиды, ағаны – іні,
Ит қорлықпен немене сүйткен күні?
Арын сатқан мал үшін антұрғанның,
Айтқан сөзі құрысын, шыққан үні!
Алыс, жақын қазақтың бәрі қаңғып,
Аямай бірін – бірі жүр ғой аңдып.
Мал мен бақтың кеселін ұя бұзар,
Пәруәрдігер жаратқан несін жан ғып!
Ант ішіп күнде берген жаны құрсын,
Арын сатып тіленген малы құрсын.
Қысқа күнде қырық жерге қойма қойып,
Қу тілмен қулық сауған заңы құрсын.
Бір атқа жүз құбылған, жүзі күйгір,
Өз үйінде шертиген паңы құрсын! –
деп, қоя салайық деген де күпірлік ой болды.

Бірақ осынша басындырып қойға­нымыз «қылмыстың ең ауыры – уайымсыз салғырттық» (Абай), көмпістік, немкеттілік, руханиятқа жаны ашымастық екен. Тілбезердің тілін білетін бір замандасы бетін қайырар деп ай емес, жыл күттік. Жоқ, тиылар емес. Өзгені былай қойғанда, «ақындардың ішіндегі – артист, артистердің ішіндегі – ақын» атанған, қазақтың маңдайға басар бір азаматы деп жүрген адамның Нұрланға қосылып Абайды күресінге лақтырып тастағанын оқығанда: «біздің қазақ надандығы мен дүмбілездігінен әлі арылмапты-ау. «Ар ұялар істің» (Абай) шекарасын парықтаудан қалған ба? «Мен шыншылмын», – деп, шындықтың, шын шыншылдың бетіне күл шашуы – күнге қарсы көзін аша алмаған адамның бей шарасыздығы емес пе?» деген күмәнға қалдым.
Кісіге ғайбат сөз айтуға дәтім шыдамаушы еді. Бірақ та ар-ұятымыз, ожданымыз, рух иманымыз деп сиынып, мәдет тұтып отырған жалғыз тұлғамыз – Абайды: «Жаны жақсы адамға қосамын деп, Әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып», – дегеннің керін келтіріп, әр қазақтың, сол арқылы бар қазақтың ар-ұятын, ожданын, рух иманын қорлаған пұшәйманға Абайды талатып қойғым келмей:
Ызалы жүрек, долы қол,
Улы сия, ащы тіл,
Не жазып кетсе жайы сол,
Жек көрсең де өзің біл! –
деп, қалам алып отырған жайым бар.
Әр ұлттың өзінің ар-ұяты, парасат биігі, даналық мәйегі санайтын бір нысаналы тұлғасы болады. Сол тұлға арқылы, өзге жұртпен иық тірестіре аламыз, тереземіз теңеледі. Сондай тұлға – қазақ халқы үшін Абай. Сондықтан да Абайды сыйлап, дәріптеп, түсініп, сүйіп, қорғау үшін ешкімнен именбейміз. Өйткені өзінің ұлтының қоғамдық ой мен санасын қалыптастыруда: немістер үшін – Гете, ағылшындар үшін – Шекспир, орыстар үшін – Пушкин мен Толстой, қытайлар үшін – Конфуций (Күң-зы) қандай ұлттық қасиетке ие болса, Абай да қазақ руханиятынан сондай орын алатынын біз білеміз. Рабиндрат Тагордың Нобель сыйлығын алған кезінде дүние жұртына мәлімдеген:
«Әр халық өзінің тағдыр-тауқыметін әлем алдында айта алатын болуы керек. Егер ол халық төрткүл дүние үшін ештеңе бере алмаса, мұны ұлттық қасірет, қылмыс деп бағалау қажет, бұл өлімнен де сорақы және оны адамзат тарихы кешірмейді. Әр ұлт өзінің ең асыл қасиеттерін адамзатқа ортақ қазынаға айналдыруы тиіс… Өзінің ғана жеке мүддесін жеңіп, оны сыртқа шығару арқылы бұл халық өзінің рухани мәдениетінің салтанатына бүкіл адамзатты шақырады», – деген шартына толық сай келетін тұлға да Абай.
Ызалы құмығудың түпкі себебі, Қазақ ұлты және дүниеге танымал зиялылары (санамалап жатпайын, жүзден астам сілтеме келтіруге болады) ЮНЕСКО-ның мінберінен: «Абай арқылы қазақ халқы әлемдік ақыл-ойдың дамуына өзіндік үлес қосты» (Ш.Айтматов) деп масаттана мәлімдеген дана Абайды Н.Бәйділдә сияқты әлдебіреудің: «Өз басым мойындамаймын», – деп кещелікпен мәлімдеген надандығында емес. Ол өз ісі.
Мәселе, керісінше, кеудесі «бардаға» – ашыған кебекке толған тоғышардың өңеші лоқсыққа тығылып тұрып, сондай бір «маңғаздықпен» «Абай бүкіл қазаққа үлгі боларлықтай кемеңгер тұлға емес», – деп, сіз бен бізді өзінің қатарына қосып, оны сіз бен біздің талғамымыз бен азаматтық пікіріміз ретінде көпке ұсынып, «ішіне толған нас» (Абай) иісті сыртына лақ еткізіп төге салуында. Мұндайларға кезінде Абайдың өзі: «Ұялмас бетке, талмас жақ бітеді!» дейтін «көп былжыраған арсыз, ұятсыздың бірі-дағы», – деп жауап беріп кеткен екен. Сол, «ұялмас бетпен, талмас жақпен, ұятсыз» ұрпақпен, міне, тағы кездесіп отырмыз.
Осыған орай, Абайға араша түсіп, әділет іздеген Айзат Рақыштың – Абайды арандатып, жеке басына жала жапқаны және сол арқылы қазақтың ұлттық намысын қорлағаны үшін Нұрлан Байділдәні:
«ҚР ҚК-нің «Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты қоздыру туралы заңындағы: «1. Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты қоздыруға, азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-қасиетін не діни сезімдерін қорлауға бағытталған қасақана іс-әрекеттер, сол сияқты азаматтардың айрықшалығын, артықшылығын не толыққанды еместігін олардың діни көзқарасы, тектік-топтық, ұлттық, рулық немесе нәсілдік қатыстылық белгілері бойынша насихаттау, егер бұл әрекеттер жария немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникациялық желілерді пайдалана отырып жасалса, екі жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады» – деген 174-бабқа сәйкес заң алдында жауап берсін!» – деген ұсынысын толық қолдаймын.
Сонымен, біз осы кіммен және неге «ұят салыстырып» отырмыз? Иә, неге? «Арсыз болмай атақ жоқ, Алдамшы болмай бақ қайда!» деп «өжетсімген» Нұрлан Бәйділдәні, сол арқылы «ақылдымсып-мардымсып», «ақынымсыған» менмендерге заң, ар-ождан, әдеп тұрғысынан тиым салынса дейміз. Ал біздің де «өз сөзіміз өзіміздікі» болғандықтан да, елбезердің «өз сөзіне» қарсы біз Абайдың «өз сөзіне» сүйене отырып «өз сөзімізбен» жауап береміз. Әрине, қазақ тіліндегі түпнұсқасы бойынша және текстологиялық-мағыналық талдау әдісіне орай мәлімдемені сөйлем-сөйлемі бойынша қысқаша сатылап мүшелейміз.
Сонымен, заң талабы бойынша қойылатын бірінші талап: Нұрлан Байділдәнің «Абайды ұлы адам деп санамаймын» деген блогерлік мәлімдемесі ресми таратылымға жата ма, жоқ па? Әлеуметтік желілердегі ақпаратты тарату туралы заңдар мен ережелерге жүгінсек – мақсатты түрде қоғам мүшелерінің пікіріне ықпал ету үшін таратылған ресми хабардың қатарына жатады. Ол мәлімдеме: KYN.KZ, SMARTNEWS, Telegram арқылы Stan.kz сайты, Qamshy.kz, © abai.kz т.б. таралды. Тіпті, дүние жүзіндегі орыс тілділердің дені танысты. Ал өзім оқыған және маған жолдаған Бейжің мен Ыстамбұл қалаларындағы әлеуметтік желілерде жарияланған пікірлердің санын атап тауыса алмайсың. Кейбір күңкілшілдердің міңгірі болмаса, ол пікірлер дерліктей ыза мен ренішке толы. Демек, бұл – қоғам мүшелеріне іріткі салуды мақсат еткен және сол мақсатына жеткен арандатушы «мәлімдеме» болып табылады. Демек, заңда көрсетілген: «Егер бұл әрекеттер жария немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникациялық желілерді пайдалана отырып жасалса», – деген айыпқа дәл келеді.
Ал, екінші, мәлімдеме дегеніміз – қоғамдағы белгілі бір атаулы жағымды-жағымсыз оқиғаға, мемлекетке, қылмысқа, жеке адамның іс-әрекетіне, нәсілдік, ұлттық, діни көзқарастарға қатысты жасалған қостау не қарсылық пікір.
Бұл, ретте, егерде, «Қазақстан респуб­ликасының ұлттық идеологиясының негізі – Абай руханияты» деп жиі айтып жүргеніміз рас болса, онда, бұл мәлімдеме, ең бірінші қазақ мемлекетінің ұлттық идеологиясына қарсы және қоғам мүшелерін арандатып, адастырып, ұлттық тұтастыққа жік салу үшін таратылған.
Бұл, жоғарыдағы бапта жазылған: «Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты қоздыруға, азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-қасиетін не діни сезімдерін қорлауға бағытталған қасақана іс-әрекеттерге» сайма-сай келеді.
Үшінші, Абайды ұлттық қасиетіміз, ар-ожданымыз, ұлттық мақтанышымыз дейтін болсақ, онда бұл адам Абайды мойындамау арқылы қазақ мемлекетін де, қазақ ұлтын да мойындамай, оны қорлап, басыну үшін хабар таратып отыр. Сондықтан да, оның айтқаны «біреуге ғана ұнамайды» емес, иісі Қазақстан азаматтарына ұнамайды. Бұл әрекетке заңда: «сол сияқты азаматтардың айрықшалығын, артықшылығын не толыққанды еместігін олардың діни көзқарасы, тектік-топтық, ұлттық, рулық немесе нәсілдік қатыстылық белгілері бойынша насихаттау» (не жала жабу), – деп анықтама берілген.
Төртінші, бұдан кейінгі: қазақ елінің дүниенің өзге жұртынан Абай туралы жасырып келген өте құпия қылмысы бардай: «Менің Абайды қаралағым келмейді, бірақ ақиқатты айтатын кез келді деп ойлаймын. Оны дәл қазір қабылдай алмасаңыздар да, болашақ ұрпақ түсінеді деп үміттенемін», – деп маңыздымсуы – елді елеңдетуге бағытталған жалған даурықтыру, яғни, « … азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-қасиетін не діни сезімдерін қорлауға бағытталған қасақана іс-әрекет» болып табылады.
Сондағы уәжісымағы (біз өзіміздің эмоциямыз қосылып кетпес үшін желідегі екі аударманы салыстырып пайдаланып отырмыз): «Қазақ халқының ұлы ғұламаларынан кімді білесің?». Көбі бұл сұраққа: «Абай Құнанбаев», – деп жауап береді. Ол көбінесе қазақ ұлтының үлгілі тұлғасы болып саналады және барлығы соған еліктегісі келеді. Шынымды айтсам, мен бұған келіспеймін. Мен оны ұлы адам деп санамаймын және оның бүгінгі қоғамда алып отырған орнын мойындамаймын. Алдымен, оған мұндай дәреженің не үшін берілгенін анықтап алайық. Ол не істеді?» – деген тоқмейіл, дүмбілез сұрақ. Қазақтың мақтанышы Абайды, әрине:
Өзім де өрге шауып, төске өрледім,
Қазақта қара сөзге дес бермедім! –
деген Абайды;
Қасиетсіз туған – ол да жат,
Күңкілдеп берер сазаңды, –
деген Абайды;
Мен боламын демеңдер,
Аяқты алшаң басқанға.
Екі көзің аларып,
Құр қарайсың аспанға, –
деген Абайды қазақ:
Арсыз болмай атақ жоқ,
Алдамшы болмай бақ қайда? –
дегені үшін дәріптейді.
Өнерсіздің қылығы –
Тура сөзін айта алмай,
Қит етуге бата алмай,
Қорлықпенен шіруге,
Аз ақшаға жалданып,
Өнбес іске малданып,
Жол таба алмай жүргендерді – еске салып:
Мал мен бақтың дұшпаны,
Кеселді пысық көбейді, –
деп бүгінгі күннің «өнерсіздері» мен өнегесіздерін дәл басып болжап, алдыңнан шығатынын ескертіп кеткені үшін дәріптейді.
Ал осындай ащы да уытты ойларды айтып, елінің ертеңіне алаңдап, алдын-ала ескертіп кеткен Абайдың «жақсылығын», әрине, саудагер (кәсіпкер емес) блогер, білмейді. Сөйте тұрып: «Қиын-қыстау заманда артынан адамдарды ертіп қол бастады ма, әлде, оларды құтқарды ма? Батыр болды ма, әлде, жер жаулап алды ма? Халықты басқарып, олардың жағдайын көтерді ме? Ол, тіпті, ауыл басқарып көрген емес. Мен оны ұлы адам деп танымаймын. Абай жай ғана жақсы адам» Ақылды ойлар жазғаннан басқа ештеңе істемеген», – деп кекжиеді «әсемсіп, сәнсіген, білгенсіп, бәлсінген, Керенау, кердең, бір керім».
Мен оның бұл сараместігіне қарсы: Айналайын-оу: Абай өмір сүрген заманнан бастап бүгінгі Президент Қасым-Жомарт Тоқаевқа дейінгі қазақ мемлекетін басқарған бірде-бір бірінші басшының, не бірде-бір халық батырының, не Кеңес одағының батыры атағын алған бірде-бір қазақтың, қазіргі Қаһармандардың да бірде-бірінің Абайға тағзым етпей кеткен жері жоқ. Ал, сен, қолбасылықты айтасың? Білмесең, айтайық. Абай – ұлттың ең қасиетті киесі – ұлттық сананы, ұлттық ар-ожданды оятқан, ұлттың рухани тәуелсіздігі мен елдің елдігін қорғаған, рухани әлемін тәрбиелеген, «Біріңді қазақ – бірің дос, Көрмесең күннің бәрі бос», – деп ұлттық тұтастыққа ұйытқан адам. Сондықтан да ұлт көсемі Ахмет Байтұрсынов Абайды: «Қазақтың Бас ақыны», – деген! Айтпақшы, енді сен: «Байтұрсынов кім, ол да қол басқарды ма, ел биледі ме?» – деп сұрап, тағы да масқарамызды шығарып, жынымызды келтіре көрме, қарағым! Өйте берсең, «ағайын-туыс, дос-бауырың: «Бауырыңа тартқан, Сырыңды айтқан, Сырласыңның өзі сырт айналатыны» (Абай) анық» – деп жауап бергім келеді.
Аға сұлтан Құнанбай Өскенбайұлының өмірінен блогердің қаншалықты мағлұматы бар, білмеймін. «Абайдың әкесі Құнанбай нағыз азаматтығымен көзге түскен. Ел басқарды. Шынымен де үлгі боларлық тұлға», – дегеніне де шүкір. Сөйтсек, бұл пікірді Абай романы үшін өмір бойы азап шегіп, өлім жазасын күтумен өткен Мұхтар Әуезовті: «Абай Құнанбаев жалған образдағы адам. Абай – кеңес өкіметі ойлап тапқан жасанды пиар образ. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романында Абай бірде-бір істі соңына дейін жеткізбеген», – деп Абайға осыны қосып қаралау үшін білдіріп отыр. Қадыр Мырза-Әлінің:
О, ант атқан, ант атқан,
Осал жерін ерлердің,
Қалай ғана дәл тапқан! –
деген өлең жолдарында айтылғандай, мына безердің қазақ ұлтының осал жерін дәл тапқанын қараңызшы.
Қазақтың дүние таныған тұлғалары Абай, Мұхтар, бұған Қанышты қосып жібермегені қай жаңылғаны екен, ә? Абайға тояттамай:
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол ақынның білімсіз бишарасы», –
деп Абай айтқандай, Құнанбай мен Мұхтарды қосып, ойын алапестеп алғанын қарашы.
Бірақ осы сөзді өзі біліп, тым құрығанда, М.Әуезовтің «Абай жолын» оқып, айтып отырғанына күмәнім бар. Өйткені сөзінің асты қопсып, көлгірсіп тұр. Құнанбайды, қай еңбегі, қай ұстанымы, қай билігі арқылы «красавчик» (тапқан теңеуінің түрін-ай десеңші) деп атап отыр? Біз білгендегі Құнанбай жәй «красавчик» болмаса керек еді. Мұнысы, біреудің сөзіне еліткен елегізу ғана сияқты. Бұл орайда айтарым, Абайдың мына сөзін ойына ала жүргені лазым:
Жақынның сөзі тәтті деп,
Жақыным айтты дей көрме.
Надандықпен кім айтса,
Ондай түпсіз сөзге ерме,
Сізге айтамын, қаупім – бұл…
Сөзін оқы және ойла,
Тез үйреніп, тез жойма…
Біз – сәуегей де, блогер де емеспіз. Сондықтан да ол сияқты: «Егер Абай біздің заманымызда өмір сүрсе, ары кетсе – танымал блогер ғана болар еді», – деп сараместік таныта алмаймыз.
Егер, «жақсылығы үшін осынша дәріптелетін» блогер дәл Нұрлан Бәйділдә сияқты болса, онда, оның бұл тірлігі қай тірлік? Осындай «тірлікке», күнкөріске орай айтқан Абайдың мына: «Ырыс алды – тірлік», – дейді, ол қай тірлік?.. Көкірегі, көңілі тірі болса, соны айтады. Өзің тірі болсаң да, көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың. Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың. Кеселді жалқау, қылжақпас, Әзір тамақ, әзір ас. Сыртың – пысық, ішің – нас, Артын ойлап ұялмас, – болып жүріп, «тірімін» деме, онан да Алла жіберген ақ бұйрықты өлімнің өзі артық», яғни, «өлімнен – ұят күшті» деген сөзі тілімнің ұшына оралып тұр. Орынды ма, орынсыз ба, білмеймін, бірақ астарына үңілген адамға бәрі де түсінікті болар деп ойлаймын.
Бүкіл өмірін «мыңмен жалғыз алысып өткізген», «Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық, аздырар адам баласын», «Адал еңбекпен ерінбей жүріп мал табуға жігер қыла алмайсың. Кеселді жалқау, қылжақпас, Әзір тамақ, әзір ас. Сыртың – пысық, ішің – нас, Артын ойлап ұялмас, – болып жүріп, «тірімін» деме, онан да Алла жіберген ақ бұйрықты өлімнің өзі артық», – деген Абайды «күні үшін өмір сүрген қулардың» қатарына қосып: «Бұл туралы ол өз кітабында сыр ақтарған болатын. Бірінші қара сөзінде: «Осы жасқа келіп не бітірдім, енді не істемекпін?» деген ойға келеді. Ол кезде Абай 45-те болатын. Демек, 45 жасқа дейін Абай түк бітірмеген. Қыдырған, домбыра тартқан (жәй өлеңдер шығарған) Әйелдерді жақсы көрген. Ешнәрсе істегісі келмеген», – деп өзеурегенін оқыған соң, Нұрлан Бәйділдәні: «Блогер емес – пәлегер» демеске лажың да қалмайды екен.
Құдай-оу, шынымен де осы Нұрлан Бәйділдә Абайды оқып көрген адам ба, өзі? Мен шығарма авторының ойды ширату үшін қолданатын әдеби тәсілдері туралы сөзімді шығын етпей-ақ қояйын. Сол, «Бірінші сөздегі»: «Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық (Кіммен), жұлыстық (Неге), айтыстық (Не үшін), тартыстық (Қалай) – әурешілікті (Қандай) көре-көре келдік (Қайда). Енді жер ортасы жасқа келдік: қажыдық (Неден), жалықтық (Неліктен), қылып жүрген ісіміздің баянсызын (Қай ісінің), байлаусызын (Қандай тұрақсыздықтың) көрдік, бәрі қоршылық (Қандай қорлық) екенін білдік (Қалай білді). Ал, енді қалған өмірімізді қайтып, не қылып өткіземіз (Неге тұйыққа тіреліп тұр)? Соны таба алмай өзім де қайранмын», – деген сөздердегі біз қойған сұрақ белгісіне жауап іздеді ме екен? Ол осы жасқа дейін атқарған ісін: «Ел бағу», «Мал бағу», «Ғылым бағу», «Дін бағу», «Бала бағу» деп санап беріп отыр ғой. Бұл харакеттер Абайды неге түңілдірді? «Ақ қағаз бен қара сияға» неге ерік берді? Мәселе, осында.
Демек, Абайды «мойындамаймын» деп асылықпен, домбытпамен, шермиген кеудемен, ерінбеген ерінмен айтып отыр. Мойындамау үшін де әуелі оқу керек. Содан кейін түсіну керек. Содан соң барып өз пікіріңнің үстемдігіне өзіңнің де көзің жету керек. Содан соң барып пікір таластырып, өзгенің көзін жеткізу керек. Жеткізе алсаң ғана домбыту керек.
Абайдың «ерігіп, әйелді жақсы көріп, еңбексіз, тоғышар» болып өмір сүрмегеніне анықтама ретінде ғана мына деректі ұсынамыз: ол 18 жыл бойы ел басқару ісіне араласты. 12 жыл болыс, екі кезек (3 жылдан 6 жыл) би болды. 1885 жылы мамыр айында Қарамола деген жерде өткен Семей губерниясына қарасты бес ояздың би-болыстары, ел ақсақалдары бас қосқан съезде генерал-губернатор Цеклинскийдің тапсыруымен «Қасым ханның қасқа жолына, Есім ханның ескі жолына», Әз-Тәукенің «Жеті жарғысына», сол арқылы Шыңғыс ханның «Ясасына» негізделген Қазақтарды басқару және сот ісін жүргізу, кесім кесу туралы 74 баптан тұратын «Ереженің» жобасын жазып шықты. Демек, Абай – дала конституциясының авторы. Ендеше, 45 жасқа дейін де Абай «бірдеңе» бітірген. Бүкіл қазаққа ата билігін айтып, ұстанар – бағытын, жүрер – жолын, қолданар – заңын, өмір сүрудің құқықтық-демократиялық негізін көрсетіп берген. Өзгені былай қойғанда, Н.Бәйділдәнің қазақтың ұлттық талғамына күмән келтіріп, жеке тұлғаны, нақты адамның сіңірген адал еңбегін жоққа шығару үшін Абайдың өмірі мен әрекетін қасақана бұрмалауға барғаны, заңда аталып өткен: «азаматтардың… қадір-қасиетін… діни сезімдерін қорлауға бағытталған қасақана іс-әрекеттерге» толық жататынына еш күмәнім жоқ.
Осыған қарап мен осы Нұрлан Байділдәнің кәсіпкер екеніне де күдікпен қараймын. Егер кәсіпкер болса, онда кез-келген ұлттың кез-келген буржуазиясы сияқты, ең бірінші өзінің өндірген өнімін тұтынатын тұтынушының мүддесімен, пікірімен санасуы керек. Өйткені оны байытатын, жетістікке жеткізетін сол тұтынушы, ұлт. Нұрлан Байділдәнің өндірген өніміне – Қазақстаннан басқа өзге мемлекет, қазақтан басқа өзге ұлт мұқтаж дегенге сенбеймін. Маған осы блогердің өндірген бір шегесі, тағасы, қасығы, шәугім-шәйнегі бар ма, соны айтып беріңізші. Әлде, «алдым, бердім, кірдім, шықтым» (Абай) деп жүрген алыпсатар ма, саудагер ме? Соңғы екеуі кәсіпкерлікке жатпайды. Манхэттеннен мәлімдеме жасап тұрғанына қарағанда, қалтасының түбі тесік емес. Қаражатты қайдан алғанында шаруамыз қанша. Тыныш жатқан Абайдың «табытын қаққандықтан да» (Абай), тыныш жатқан қазақтың ар-намысына тиіп, қорлағандықтан да, кәсіпкерлік туралы Абайдың мына сөзін есіне сала отырып, мағынасына қарай сұрау белгісін қоюға толық қақымыз бар. «Оныншы сөз»:
«Құдай саған еңбек қылып мал табарлық қуат берді (рас қой – жақша ішіндегі сөз біздікі). Ол қуатты адал кәсіп қыларлық орынға… (жұмсадың ба?). Ол қуатты орынын тауып қыларды білерлік ғылым берді (рас қой), оны… (оқыдың ба?). Ол ғылымды оқыса(ң), (оны) ұғарлық ақыл берді, (ол ақылды) қайда жібергеніңді кім біледі? (Қайда жібердің, қазақтың қай игілігіне жұмсадың?) … Ешбір қазақ көрмедім: малды иттікпен тапса да, адамшылыққа жұмсаған (Сен халқыңа қандай қайыр жасадың?). Бәрі де иттікпен табады, иттікпен айырылады. Бейнет, күйігі, ызасы – сол үшеуінен басқа ешнәрсе бойында қалмайды» (Сенің бойыңда не қалды). Шын кәсіпкер «Пайда ойламай, ар ойласа» (Абай) керек-ті.
Айтпақшы, сол «өмірін жұмыссыз» өткізген Абайдың:
Сатып алма, сөз сатса,
Ол асылды аңдамас.
Біләткенің байы ақша,
Ер жақсысын таңдамас.
Мен – мақтанның құлы емес,
Шын ақылға зорлық жоқ, –
деген сөзі бүгінгі заманмен қандай үйлесіп тұр десеңші. Көргенсіз үйлесім. Бірақ – шындық.
Соңғы, ең ауыр сұрақ пен жауап – Абайдың өзі осы Нұрлан Бәйділдә сияқтыларға қойған мына сұрақ пен жауап: «орыс ғылымын» үйренген «жандар соның қаруымен тағы да қазақты аңдысам екен дейтіні» несі екен?
Бұл арадағы Абайдың айтып отырған мәселесі – орыстың тілінде, орыстың ғылымында емес. «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста зор». Өйткені, «Залалынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға (орыстың) тілін, оқуын, ғылымын білмек керек… Сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады. Әрбір елдің тілін, өнерін білген кісі онымен бірдейлік дағауасына (бәсекеге) кіреді, аса арсыздана жалынбайды… Бірақ, осы күнде орыс ғылымын баласына үйреткен жандар тағы (да сол сорлы) қазақты аңдысам екен дейді…». Неге?
«Үйренушілер көбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз зорлығына көнбес едік…» қой. Ендеше, неге «қазір орыстан оқыған балалардан артық жақсы кісі шыға алмай да тұр». Неге? Тағы да Абайдың өзі айтқандай, неге Нұрлан Бәйділдә құсап «қазақты аңдып» шыға келеді? Неге?
Мұның түп-төркіні мынада: 1903 жылы 21 мамыр күні Омбыдағы Дала генерал-губернаторының Семей облыстық әскери губернаторына: «Өлкенің бас архиепископының өтініші бойынша… Көкшетау қаласынан Шаймерден Қосшығұловтың атынан Арқат Почта-телеграф кеңсесіне Ибрагим Құнанбаевқа жолданған хат… ұсталынып қалынсын», – деген мағынадағы бұйрығы бойынша тәргіленген мына хаттың мазмұнында жатыр:
«Бейшара бір адамның» Үндеуінен: «1891 жылы қыркүйек айында Діни (архирей) басқарма Мәртебелі Ағзамға мұсылмандардың арасында Иса пайғамбардың православиелік дінін тарату туралы ұсыныс айтқан еді. 1902 жылы наурызда Мәртебелі Ағзамның бекіткен заңына сәйкес мемлекеттік құпия істер жөніндегі кеңесші: «Патшаның бодандығындағы барлық бағыныштылар бір дінге көшуі керек, бірақ та оларды бағындыру және шоқындыру, бір дінге көшіру – «Ережеге» байланысты құпия, ың-шыңсыз, бірте-бірте, күш қолданусыз, зорлаусыз, алайда асқан ептілікпен, айламен, «олардың өздері дінге кіруге ризалық берген-міс» – деген желеумен жүргізілуі тиіс. «Өздері православие дініне өтуге өтініш білдірді, өздерінің еркімен енді» – деген айлалы амалды жүзеге асыру үшін арнайы жоспар жасау керек» – деп құпия хат таратты.
Ауылдарда, старшындарда «ауыл мек­тебі» деген бүркеніш атпен мектеп ұйымдастырылып, бірте-бірте олардың санын көбейтіп, алғашқыда қазақтардың көңілін табу үшін оларға қазақ мұғалімдерін жіберу керек. Оларға міндетті түрде орыс окуын оқытып, балалармен орысша сөйлеуді, қазақ әрпін қандай жағдайда болсын қолданбауды тапсырып, сөйтіп қазақ кітабын оқи алмайтындай жағдайға жеткізу керек. Бірақ оны заң ретінде қолданбау керек.
Сонан кейін мына тәсілге көшу ұсыны­лады: барлық мектептердің мұғалімдерінен «мұғалім» деген инспектордың арнайы бекіт­кен куәлігін талап ету керек, ал инспекторға қазақ мұғалімдеріне куәлік беруді әдейі қиындатып, сарсаңға салып, қасақана кешіктіру туралы алдын ала тапсырылып қойылуы тиіс. Куәліксіз сабақ берген мұғалімдер қатаң түрде заң арқылы жауапқа тартылсын. Осы тәсілмен молдалардың санын кемітіп, ол міндет ауыл старшиндеріне жүктелсін. Поптарға белгілі адамдар ғана мұғалімдікке алынсын. Содан кейін ретіне қарап сылтау тауып: «Старшындар өздерінің ақымақтығынан және істің мәнісін білмегендіктен ананы-мынаны бүлдірді-міс, халық санының өсуі кеміп кетті-міс» – деген, тағы басқа да молдалар туралы лақап таратып, ауыл мектептерін молдалардың қолынан алып, поптың ықпалына еріп, айтқанына көнетін және оның үнемі қол астында жүретін адамға тапсыру керек.
Қыздар мектебін ашу керек және қазақ қыздарын орыс оқуына оқытудың мақсаты мынау: ол ертең қазаққа тұрмысқа шығып, ана болған соң өзінің күйеуі мен баласын орыстарға бейімдейді. Олай болған күнде қазақтың оқуын тез жоюға қол жеткіземіз және орыс оқуын ғана оқытамыз. Содан кейін арнайы (ең шешуші) Заң шығарылуы тиіс, сол заң арқылы қазақтарды әр қонысқа бөліп-бөліп тастап, оларды крестьянға айналдырамыз.
Қазақтардың өз атынан бізге шоқындырушы уағызшы керек деген арыз ұйымдастыру керек. Бұл міндетті орындауға жіберілген адам (уағызшы) қазақтардың барлық талаптарын орындауға, көмектесуге міндетті, оларды өзімен бірге ертіп жүріп бойын үйретсін, өзімен қол беріп амандасқан қазақтардың өкіліне сый-сияпат көрсетсін, өзіне тартсын. Дінге үйір қыла берсін, сөйте жүріп: «Қазақтардың дініне ешкім де қысым көрсетпейді», – деп пікір тарата берсін, ал олардың уағызға келуі және тыңдауы өздеріне пайдалы, бір-біріне қастық жасамауға, шындықпен өмір сүруге көмектеседі деп сендірсін. Қазақтарды осылайша тыныштандырып алған соң мынадай ұсыныс жасау керек: «Мұның барлығын қазақтардың өзі сұрап жасаттырып еді, ол үшін миллиондаған сом ақша кетті, қазақтардың өзі уағызшы сұрап еді, ол да қанағаттандырылды, соның бәрі «Өлген қазақтарды жерлеуге поп басшылық етуі тиіс, ал қазақтар өлген адамдары туралы оларға міндетті түрде хабар беруі керек. Тек поп рұхсат бергеннен кейін ғана үш күннен соң жерленуі тиіс». «Өлген адамның жаны әлі шыққан жоқ, тірі көмуге болмайды, ол дүниеде жұмаққа бармайды-мыс» – деген сылтау айту керек. Мұндай тәртіптің кіргізілуін: «Қазақтар кісі өлімі туралы үнемі жалған ақпар береді, ал дененің іріп, еті босағанға дейін көмілген адамның неден өлгенін анықтау мүмкін емес. Сондықтан да қазақтардың арасындағы дақпырт пен дауды болдырмау үшін өлген кісіні жерлеу кезінде міндетті түрде попқа көрсету қажет.
Қазақтарды жазаға тарту туралы мәртебелі ағзамнан пәрмен сұралады. Пәрмен беріл­геннен кейін қазақтарды жазалау үшін әскер жабдықталады және олар кресті алға ұстап жорыққа аттанады. Қазақтардың бәрін де шоқындыруға және православие дініне кіргізуге мәжбүр етеді. Ал бұл талапты өз еркімен орындамағандарды қырып салу керек. Сол кезде қазақтар: «Бізді орыстар үнемі күзетіп отырар деймісің» – деп православие дінін қабылдайды, іле-шала орыстарды алдап, кресті сандықтың түбіне тыға қойып, өзінің дінін ұстауды жалғастыра береді. Міне, осы кезде барып ауылға шіркеу мен мұнара салып, қолына күн сайын крест ұстатып отырғызып, уағыз тыңдату қажет. Сонда ғана татар мен сарттардың қазақтарға жасайтын ықпалынан құтыламыз.
Содан кейін император ағзам бүкіл консулдықтарға: «Менің құзырымдағы қазақтарым ислам дініндегі мүфтиге бағынатын, бірақ та ислам шариғатына қазақтардың бағынғысы келмейді. 68 жылғы Ереженің 97 және 98-тармақтарына сәйкес олар мүфтилік бағынудан алынып, әр болыста діни рәсімді өтеу үшін жеке-жеке молда сайланған болатын. Сонымен бірге молдалардың міндеті – туған балаларды тіркеп, оларға ат қою болатын. Қысқасын айтқанда, шариғаттың барлық заңын орындауға тиіс еді. Алайда қазақтар өзінің молдаларының талаптарын орындамады, оларды көзге ілмеді, өзінің рухани дәстүрін ұстанды, балаларына – Қойлыбай, Жылқыбай, Итаяқ деп ат қойды, кейін өздеріне арнап орыс мектебін ашуды талап етіп, өтініш білдірді. Мектеп ашылды. Енді қазақтар өзінің дінін өзгерткісі келетіні туралы өтініш жасап отыр – деп хабарлау керек», – дегенді желеу етіп, әкімшілік тұрғысынан жазалау саясатына көшеді».
Біз, мұнда көрсетілген жолды қия баспастан жүріп өттік. Бұл пәрмен-уағыз қазір толық жемісін беріп отыр. Мектеп те ашылды, балабақшаның тілі жаппай орыс тіліне көшті. Жастардың, оның ішінде қыздардың дерлігі архирей көздеген межеден шықты. Олардың ұлттық психологиясы да дүбәра, яғни, «шоқынды» психология, олар үшін ең жек көрінішті құбылыс – ұлттық тіл мен ұлттық құндылықтар. Өйткені, бұл қасиеттер олардың еркін шолжаңдауына жол бермейді. Сондықтан, «қазақбайшыл-мәмбеттерге» іштей өш.
Ал ұлттық идеологияның киесі атанған Абайдың солар тарапынан жиі шабуылға ұшырауы да сондықтан. Тәуелсіздік алған соңғы ширек ғасырдан кейін, олар тіпті еркінсіп, бейбастақ, көргенсіз боп кетті. Өкініштісі, жаласы орыс халқына қалды. Бұл туралы да Абайдың өзі:
Аз білгенін көпсінсе,
Көп қазаққа епсінсе,
Кімге тиер пайдасы?
Орыс теріс айтпайды,
«Жаман бол» деп оларды.
Қаны бұзық өзі ойлар,
Қу менен сұм боларды,
Орыста қалар жаласы, –
деп ескертіп кеткен болатын.
Егерде, Нұрлан Бәйділдә Абайдың тікелей өз мінезінен, Абайдың өз бойынан, Абайдың өз көзқарасынан бір мін тауып, «мәлімдеме» жасағысы келсе, онда:
Ойға түстім, толғандым,
Өз мінімді қолға алдым.
Мінезіме көз салдым,
Тексеруге ойландым.
Өзіме – өзім жақпадым,
Енді қайда сыя алдым?
Қалап алған бұл мінез,
Қалайша қылып тыя алдым? –
деген Абайдың өз өлеңіне жүгінсе де жетіп жатыр еді.
Өйткені өзгеге сыншыл, өзіне міншіл ақын «өзгеге» өзін де қосып:
Бойдағы мінді санасам,
Тау тасынан аз емес.
Жүрегімді байқасам,
Инедейін таза емес.
Аршып алып тастауға,
Апандағы саз емес.
Бәрі болды өзімнен,
Тәңірім салған наз емес, –
деп өзінің де мінін санап шығады.
Әрине, бұл арада Абай өз басын ғана емес, лирикалық кейіпкер арқылы сол өзі өмір сүрген заманының ырқына орай «біліп, білмей істеген» міндеріне шыншыл адам, сыншыл ақын ретінде баға беріп отыр. Ол өз өмірінде алдына келген әділетті-әділетсіз, өтірік-шындығы аралас, зұлымдық пен жауыздық, жақсылық пен жамандық, өтірік пен өсек, қиянат пен аманат араласқан дау-шарға да, билікке де, айла-амалға да араласып, араша түсті. Айтылған – билік, тағылған – айып, қолданған – жаза, кесілген – құн «ғаділетті жүректің әділетіне сай ма», Абай соны еске алып, өткеніне:
Осынша ақымақ болғаным,
Көрінгенге қызықтым.
Ғаділетті жүректің,
Әділетін бұзыппын.
Ақыл менен білімнен,
Әбден үміт үзіппін.
Айла менен амалды,
Меруерттей тізіппін.
Жалмауыздай жалаңдап,
Ар, ұяттан күсіппін.
Қулық пенен сұмдыққа,
Құладындай ұшыппын.
«Сіз білесіз», – дегенге,
Күнге күйіп, пісіппін.
Мақтанбасқа – мақтанып,
Деп жүріппін: «Пысықпын», –
деп өкініп отыр.
Егер Абайдың бойынан шын мін іздеп, оны кемсітіп-мінегісі келсе, осы өзі айтқан сындарды мысалға ала отырып, оның себептерін аша отырып дәйектемей ме? Мүмкін, сонда барып Абайдың «неге мыңмен жалғыз алысқанын» және не үшін «күйініп, не үшін сүйінгенін» түсінген болар еді. Сондықтан да, Абай осы өлеңінде өзін-өзі неге сынағанын және оны қалай түсіну керектігі туралы:
Бір кісі емес, жазғаным, жалпақ жұрт қой,
Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар.
«Ит маржанды не қылсын» – деген сөз бар,
Сәулесі бар жігіттер бір ойланар, –
деп жазғанын «сәулесі бар жігіттер» үнемі қаперінде ұстағаны дұрыс. Әйтпесе:
…Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,
Аузымен орақ орған өңкей қыртың.
Тиянақсыз, байлаусыз байғұс қылпың,
Не түсер құр күлкіден жырты-жыртың.
Ұғындырар кісіге кез келгенде,
Пыш-пыш демей қала ма ол да астыртын! –
дегеннің кері болып шығады.
Онда, Абай емес, «өз сөзінен басқа сөзді ұқпай», «ұғындырар кісі кез келгенде, пыш-пыш деп астыртын сөз таратқан» «блогердің» өзі мазаққа қалады. Сондықтан да Абайға:
Түзу кел, қисық-қыңыр қырын келмей,
Сыртын танып іс бітпес,сырын көрмей.
Шу дегенде құлағың тосаңсиды,
Өскен соң мұндай сөзді бұрын көрмей, –
дегім келеді.
Сөз соңында айтарым: Абайдың бетінен бұл шіркеу алынып тасталмай, ұлы ақынның туғанына 175 жыл толуын дүние көлемінде атап өтеміз деу – мемлекеттік этика мен заңдық құқыққа жатпайтын әбестік. Мемлект өзінің ұлттық құндылықтары мен рухани тұлғаларын заң арқылы сыйлата білгенде ғана өзі де сыйлы болмақ. Айтқаны – пәрменді, саясаты – сенімді, Қаулысы – қауқарлы болмақ.
«Албасты – қабаққа қарап басады», – деген. Тым құрығанда, Абайды әркім басына бермей, ішін тартып жүретін болады сонда.

Тұрсын Жұртбай