Қ.АЛПЫСБАЕВ: АБАЙ ЖӘНЕ МҰСТАФИН

Көркемсөз жайлы Абай айтқан талап, талғам – өлшеусіз өнеге. Қазақтың жазба әдеби тілінің тарихындағы «қайта өрлеу» дәуірінің басында тұру бақыты Абайға біреудің ұсынысы бойынша берілген «мәртебе» емес, уақыт өлшемінен сараланған даналық ойға, ақындық қуатқа, көркемдік даралыққа, әлемдік ой-сана парасатымен бәйге алаңынан үн қатқан озат ойлы классикті мойындаудан барып қалыптасқан шынайы пікір.

Абайдың эстетикалық ойларының негізгі мәні, оның көркемдік туралы ұғым-нанымы айқын белгі беретін «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы...» де­ген өлеңін еске түсірейік. Өзінің да­на­лық бол­мысы, сөз өнеріндегі дара­­­лық сипаты поэзия әлемінде ерекше биік­тікке көтерілген Абайдың әде­биет­ке қояр негізгі көркемдік тал­ғам-та­лап­тарын өлең сөзге байланыс­ты біл­діруі заңды еді. Абай айтқан та­лап-тілектердің бастыларының бірі көр­кем шығарманың мазмұнды, идеялы болып келуіне ай­рықша зер салса, екін­ші­ден, мазмұн мен түрдің үйлесімін қада­ғалауды, бір­лігін сақтауды қатты көз­деген. Өнер әлеміндегі Абайдың осы өнегелік сипаты өзінен кейінгі қа­­зақ әдебиеті үшін тың идея, соны түр, жаңа көркемдік үлгі­лердің бас­тау көзі ретінде күні бүгін­ге дейін мә­нін жоймаған, әрқашан бағ­дар бола бере­тін құбылыс. Абайдың өнегелік қыр­ларының бағдары сала-сала. Қа­зақ жа­зу­шыларының ішінде одан үйрен­беген, оның көркем өнерге қойған та­лап-тілектерін басшылыққа алмаған ақын-жазушы жоқ. Алайда ол талаптарды бойына сіңіре білу әр жазушының талант-дарынына, зерттей ізденіп, кө­ңіліне зерделеп тоқи білуіне байланыс­ты. Әде­биеттегі Абай тұлғасының биік­тігі, клас­сик өнер туындысын жа­­сай алуы, көркемдік үлгіні ерекше меңгеруімен қатар өзі өмір сүрген орта­ның, қоғамдық қатынастардың реа­­листік бейнесін жасай білуінде. Өз зама­нының мінез-құлқын зерделеп, бү­гінгі дәуір мен ке­шегі күндерін саралап, болашақ өмірді пайымдай алуында.

Қазақтың көрнекті жазушыларының бірі Ғ.Мұстафин шығармаларында Абай өнегесі, Абай дәстүрі берік орын теп­кендігі, жазушының алдына жаңа идея­лық мақсаттар қойып, өз дәуі­рі­­нің көркем бейнесін жасай білуде Абай­мен үндестігі айқын сезіледі. Он­да­ған әңгімелері мен бірнеше шағын пьесасын былай қойғанда, «Шығанақ», «Мил­лионер», «Қарағанды», «Дауылдан кейін», «Көз көрген» сияқты роман, повестері арқылы жазушы қазақ әдебие­тінің дамуына, көркемдік жетістіктерге жетуіне мол үлес қосты. Жазушының қатар түзеген бұл шығармалары бір-біріне жалғасып жатқан үлкен кезең­ді қамти отырып, жиырмасыншы ға­сырдың алғашқы жартысындағы қазақ халқының көркем шежіресін жасады деуге болады. Осы тұрғыдан келгенде Ғ.Мұстафин ұлы ақын дәстүрін, Абай өнегесін бірнеше түрлі сипатта сабақтастыра алды. Бірінші, Ғ.Мұстафин де Абай сияқты тақырыпты өз дәуірінен, бірге тыныстап, қатар тіршілік жасап жүрген замандастарының іс-әрекетінен, көзімен көріп, бастан кешірген өмір шын­дығынан іздеп тапты. Екінші, сөз өнері жайлы Абай көрсеткен талап деңгейіне ден қойды. Әр сөздің, әр сөйлемнің көркем құрылуы мен ондағы ойдың терең де мағыналы болып шығуына ерекше назар аударды. Жазушының жоғарыда айтылған шығармаларының қай-қайсысында болсын, мақал-мәтелге айналып кеткен жолдар аз кездеспейді.

Ғабиден Мұстафин үшін Абайдан үйрену деген ұғым – жай еліктеу емес, жазған шығармаларында өз та­ра­пынан қандай бір көркемдік үлгі әке­лу, ешкімді қайталамайтын жаңа көркемдік өлшем енгізе білу. «Үйрену деген – көшіріп не жаттап алу емес, шығармашылық меңгеру», деп жазады жазушы «Әдебие­тіміздің жайы мен міндеттері» атты мақаласында. Жазушы Ғ.Мұстафин Абай қалдырған көркемдік өлшемді бойына қаншалықты сіңіруге талпынса, өзінен кейінгі буын өкілдерінің де сол талап биігінен кө­рі­нулеріне ықпал ететін ойларын ор­таға салады. Өзі басып өткен шығар­машылық жолдағы қиындықтар мен оны игерудегі тәжірибелерін еске сала отырып, былай дейді: «Жазушы ең­бегі – қиын, жауапты, ең ардақты еңбек. Ғылымда даңғыл жол болмаса, көркем әдебиетте де даңғыл жол жоқ. Мен біраз жасадым, біраз еңбек еттім, қаламым әбден төселгендей болды. Сонда да әрбір жаңа шығарма тұсында бастықпаған тайдай бұлғақтай беремін, шарқ ұрып іздене беремін. Ойларымды, жазғанымды сан рет өшіріп, сан електен өткізіп барып жарамды дегенімді ғана қалдырамын. Сол жарамдымды жазып отырғанда күлемін, қуанамын, қайғырамын, жылаймын».

Әуелі он жасында ауыл молдасынан ескіше хат танып, 1916 жылы Спасск зауытының табельшісі Мауқымның Жү­сібі деген адамнан аздап орысша дәріс алады. Одан кейін зауыт жанындағы орыс-қазақ мектебіне түсіп, бірер жыл ғана оқыған Ғабиден Мұстафиннің одан әрі ресми оқу орнында білім алуға мүм­кіндігі болмайды. Бұдан соң өмір бойы өз бетінше ізденіп білім жинауда да Абай дағдысымен үндесіп жатқанын көреміз. Ғабиден табиғи талантына қоса өз бетінше ізденіп, білім нәрімен су­сындамаса, көз майын тауысып тер төге еңбек етпесе, көшпелі ауылда, көп болса әкесінің адалдығы мен турашыл мінезін ұстап қалған ақсақалдың бірі болып қалар еді. Қоғам, әлеуметтік ор­та, қажырлы еңбек оны өз уақытының сурет­кері етіп шығарды.

Жазушы болмысы, оның өзіне ға­на тән ерекшелігі туралы академик С.Қи­рабаев: «Ғабиден таланты – халық­тық талант. Ресми алған білімі аз болса да, ол – өз бетінше оқып, өзінше ізде­нуден жалықпаған адам. Оның жазу­шылық өнері де қараңғы адамның таланты емес, ізденгіш, өсу үстіндегі жазушының та­ланты. Ол бір кітаптан бір кітапқа жетіле, толыса түсуде. Оны «Шығанақ» пен «Миллионерден» кейін жазылған «Қарағандыдан», ал одан соң туған «Дауылдан кейіннен» тіпті көреміз», деп сипаттайды.

Кезінде бұл шығармалардың қа­зақ әде­биетінің кәсіби деңгейге жеткен, одақ­тық әдебиет дәрежесіне кө­теріліп, дүниежүзілік аренаға шыққан әде­биет ретінде бағалануы жайдан-жай емес. Өз оқырмандарымыз ғана емес, шетелдік оқырмандардың да қызы­ғушылықтарын туғызып, Ғабиден роман­дарының кейіп­керлері туралы пікір­лерін білдірген сансыз хаттар келіп жатуы әдебиетіміздің абыройын көтергенін айғақтайтын факті­лер. Сол хаттардың авторларының бірі сонау Аустралиядан хат жазған Ральф Буасье деген азамат «Миллионер» романы туралы әсерін былай баяндайды: «Құрметті Ғабиден Мұстафин! Мен «Мил­лионерді» жаңа ғана оқып шық­­тым. Бұл кітап мені күнделікті өмірдің бат­пағынан құдайлар мекені – тау басына алып шықты... мен сіздің елі­ңіз­ді білмеймін, жер кәсібімен де шұ­ғылданған емеспін, оның үстіне сіз­дердің колхоздарыңыздың қалай дамып келе жатқанынан да хабарым аз. Соған қарамастан, егер мен осы кітапты оқып шыққан колхозшы болсам, романның кейіпкері Жомарт істеген істерден екі есе артық істеген болар едім». Бұл жер­­­­де мәселе Ғабиденнің не туралы жаз­­­ға­нында емес, «соцреализм» шарт­тары­ның орындалуы немесе орындалмауы жайында емес, оқырманға әсер етер об­раз сомдау шеберлігі жөнін­де болып отыр. Мұндай көзқарас, пікір­лердің сарынынан Абай тағылымын терең зер­демен ұғынып санаға сіңіре білген қалам­гердің тағы бір шеберлік қырын аңғарамыз. Ал неміс ақыны Бертольд Брехтің Ғабиден романының әсері­мен Шығанақ Берсиев туралы поэма жаз­ғанын қалай түсінуге болады!? Бұл орайда дүниежүзілік шеңберде назар аудартып, туған әдебиетіміздің абыройын асқақтатқан Мұстафин творче­ство­­сының қаншалықты маңызды бол­ғанын жоққа шығара алмаймыз. Жазу­шының Абайдан сіңірген дағдысы жал­­пы көркем шығарма, әдебиетке бай­­­­ла­нысты толғаныстарында да үне­мі көрі­ніс тауып, өз тәжірибесінен жи­нақ­та­ған ойларын ортаға салып отырады. Мысалы, «Зор міндет, жоғары талап» деген мақаласында шығармашылықта кездесетін кейбір олқылық шеңберінде ой қозғай келіп: «Біздің арамызда «өмір­­дің өзі көркем, оны ештеңе қос­пай-ақ сол күйінде жазып берші» деу­шілер де бар, әдебиет еңбегін тым жеңілге сайғандық. Жазушы фотограф емес. Көргенін көр­ген, білгенін білген қалпында жаза сал­ған, өзінің творчестволық елегінен өткізбеген жазушы нағыз жазушы емес. Өмір шындығын әдебиет шындығына айналдыру жолында талай өткелдер жатыр... Тақырып, фактілер қандай қызық болғанмен, жазушы үшін материал ғана. Жақсы материалды олақ қол қор етеді, шебер қол жөндеп материалдан бірдеме шығарады», деп түйіндейді.

Қаламгер халықтың бейнелі, қанатты сөздерін орынды пайдалана отырып, өз тарапынан да өткір, ықшам сөз тіркес­терін жасай білген. Абай өлеңіндегі көп­теген жолдың мақал-мәтелге ай­на­­лып кеткені секілді Ғ.Мұстафин шығар­маларында кездесетін: «Біткен іске сын­шы көп, піскен асты жеуші көп», «Сын­шының бәрі бірдей мінші ме, жеушінің бәрі бірдей енші ме?», «Өмір егер ащыны бермесе, тәттіні білер ме едік, тәттіні бермесе, ащыны білер ме едік?», «Теңіздей терең халық ішінде алмастай асыл ойлар жа­тыр», «Жақсы тәртіп әдетке айналса – ырыс, жаман тәртіп әдетке айналса – қырсық», «Барды қанағат тұтып, жоқты іздемеу – мешеулік» т.б. тәрізді бейнелі тіркестер қанатты сөздерге айналуы соның ай­ғағы. Кейіпкер бейнесін сомдау барысында портрет жасау шеберлігі де оның өзгеше өнерпаздық қырын ай­ғақтап тұрғандай. Осының бәрі де – Абай тағылымын өнеге тұ­тып, Абай дәстүрін сабақтастыра білу­дің жемісі. Аз сөйлеп, көп толғану тағылымын әбден бойына сіңірген жазушы әдебиет жайлы ойларын да айтуға міндетті тұста ғана сыншыл зер­де, биік талғам деңгейінен сүзгіден өткізіп, сығымдап беріп отырған. «Әде­биет – адам өнерінің ішіндегі ең ұзақ жасайтындардың бірі» дей отырып, сөз өнері жайлы былайша толғанады: «Әдебиет – ойдың, тілдің жемісі. Алғыр тіл күн шалмағанды шалады, қараңғы көңілге сәуле бере алады, суық көңілді жылыта алады». Осылайша әдебиеттің маңызы, міндеті жайлы, әр кездегі қазақ әдебиетінің белгілі өкіл­дері, олардың шығармалары туралы толғаныстарын білдіріп отырған.

Өзінің әдеттегі жинақы да қысқа­лықты бағдар тұтатын қалпын сақтай отырып, ұлы Абай мұрасы жайлы да ойын бір мақаланың аумағында сабақ­таған. Абайға арналған «Жұлдызы өлең-жырдың сөнбейтұғын» атты мақаласын Ғ.Мұстафин 1971 жылы ұлы ақынның жүз жиырма бес жылдық мерейтойына арнап жазған. Жазушының 1978 жылы шыққан «Ой әуендері» кітабында басылып, кейін бес томдық шығармалар жинағының бесінші томына енгізілген. Мақалада Абайдың әдебиеттегі тари­хи орны, ақындық тұлғасы жайлы сыр толғай­ды. «Әдебиет, шын мағы­насындағы әдебиет жойылмайды. Өз тұсындағы қауым тіршілігін, табиғат тіршілігін ке­йінгі ұрпаққа, кейінгі қа­уымға жет­кізіп беріп отырады. Осының мысалын алыстан іздемей-ақ, өзіміздің қа­зақ­тың фольклор, эпосынан немесе Абай шығармаларынан көріп, бі­ліп келеміз» дей келіп, ұлы ақынның шы­ғар­машылығындағы ерен үлгі мен жан-жақтылығына, аудармашылық ше­­бер­лігіне тоқталады. «Абай шыңы бә­ріміз­ден жоғары тұр. Орыстың үл­кен әдебиетшілері айтқандай-ақ Пуш­киннің, Толстойдың орны бос тұр де­мекші, біздің Абайдың да орны бос тұр», дейді жазушы. Абай талантының қайнар көзі, даналық сипатының негізі жайлы ойын былайша өрбітеді: «Әрине ешбір шың тек өзі ғана тіп-тік шығып көтерілмейді. Шың неғұрлым биік бол­са, солғұрлым оны қоршаған төбе, шоқылар да көп болмақ. Абайды Абай еткен – алдымен өзінің халқы. Тастақ жерге өсімдік өспейді. Абайды өсіретін ортасы – әріден келе жатқан халықтың мұрасы. Шығыстан, Еуропадан алған білім нәр­лері». Аз сөзге көп мағына сыйдырып айтылған бұл жолдарда тарихи баға, терең тұжырым жатыр.

«Еңбек жалыны, ой қанаты» деген мақаласында Ғ.Мұстафин біздің рухани мәдениетіміз жалаң тақырда өспегенін, оның терең тамыры, негізі прогрессивтік мәдени дәстүрімізде жатқанын айта келіп, бүгінгі қазақ жазушылары Абай дәстүрін, реализм мен гуманизм дәс­түрін ардақтайтынын еске салады. Бұл орайда әдеби дәстүрді жаңарту, байы­­ту дегеніміз ең алдымен өзіміздің клас­сик – Абайдан еңбек адамына деген сүйіспеншілікті үйрену, туысқан халық­тардың озық дәстүрлерін сыйлау секілді жақсы қасиеттерді қа­былдап, оларды әлеуметтік жалынымен, ұшқыр ойлармен байыту екенін ұқтырады.

Құныпия АЛПЫСБАЕВ,

филология ғылымдарының докторы, профессор