Б.ҚҰРМЕТҰЛЫ: АБАЙДЫҢ 38-ҚАРАСӨЗІНДЕГІ ҚАТЕЛЕР

Абайдың «Қара сөздеріндегі» хикметке толы 38-сөзі талай ғалымды толғандырып, теңіздей терең сырына жетелегені мәлім. Алайда қарапайым адам оқу барысында бірден қабылдай қоюы өте қиын екені де белгілі. Бәлкім, бұған себеп шағатай жазуынан төте жазуға, одан латын қарпіне, кейін кириллицаға көшу барысында стилистикалық, лингивистикалық қателермен қоса орфографиялық қателердің де болуы деп ойлаймын. Сондықтан мәтіннің мәні өзгеріп, кейбір ұғымдар мүлде кереғар ойға жетелейді. Мәселен, «Әулие», «Хакім» ұғымдарын меңзеген «екеуі де» сөзі орфографиялық қатеден болып, «Ғақыл», «Ғылым» ұғымын ишаралап тұрғандай көрінеді. Қазіргі уақытта кітаптарда, интернетте өте көп тараған төмендегі 38-қара сөз үзіндісінен байқаған қателерді тарқатып көрелік.

Әуелі қате мәтінді оқып көріңіз

«Енді біздің бастағы тағриф бойынша құдай тағала ғылымды, рахымды, ғадаләтті, құдіретті еді. Сен де бұл ғылым, рахым, ғадаләт үш сипатпенен сипаттанбақ: ижтиһатің шарт еттің, мұсылман болдың һәм толық инсаниятың бар болады. Белгілі жәуанмәртлік үш хаслат бірлән болар деген, сиддиқ, кәрәм, ғақыл - бұл үшеуінен сиддиқ ғадаләт болар, кәрәм шафағат болар. Ғақыл мағалұм дүр, ғылымның бір аты екендігі. Бұлар әр адамның бойында алла табарака уатағала тәхмин бар қылып жаратқан. Бірақ оған рәуаж беріп гүлдендірмек, бәлки, адам өз халінше кәмәлатқа жеткізбек жәһәтінде болмақ. Бұлар - ез иждиһадің бірлән ниет халис бірлән ізденсең ғана берілетін нәрселер, болмаса жоқ. Бұл айтылмыш үш хасләттің иелерінің алды - пайғамбарлар, онан соң - әулиелер, онан соң - хакімдер, ең ақыры - кәміл мұсылмандар. Бұл үш түрлі фиғыл құданың соңында болмақ, өзін құл біліп, бұл фиғылдарға ғашық болып тұтпақты пайғамбарлар үйретті әулиелерге, әулиелер оқыды, ғашық болды. Бірақ, ухрауи пайдасын ғана күзетті. Ғашықтары сол халге жетті, дүниені, дүниедегі тиерлік пайдасын ұмытты. Бәлки, хисапқа алмады. Хакімдер дүниеде тиетін пайдасын сөйледі, ғибрәт көзімен қарағанда, екеуі де бірінен-бірі көп жырақ кетпейді. Оның үшін әрбірінің сөйлеуі, айтуы басқаша болса да, алла тағаланың сұңғатына қарап пікірлемектікті екеуі де айтты. Пікірленбек соңы ғибраттанбақ болса керек. Бұл ғақыл, ғылым - екеуі де өзін зорға есептемекті, залымдықты, адам өзіндей адамды алдамақты жек көреді. Бұл ғадаләт һәр екеуі де мархаматты, шапағатты болмақтықты айтып бұйырды, бұл рақым болса керек.»

Бірінші түзету

Қате мәтін

Түзету: «Ғадаләтті» дегеннен кейін сызықша(–) қойылады және «еді» сөзі «етті» сөзіне өзгереді. Олай дейтініміз бұдан кейінгі сөйлемде үш сипат туралы ғана айтылады.

Түзетілген мәтін

«Енді біздің бастағы тағриф бойынша құдай тағала ғылымды, рахымды, ғадаләтті – құдіретті етті. Сен де бұл ғылым, рахым, ғадаләт үш сипатпенен сипаттанбақ: ижтиһатің шарт еттің, мұсылман болдың һәм толық инсаниятың бар болады.» Енді оқысаңыз ақылға қонымды. Түсінікті.

Екінші түзету

Қате мәтін

«Белгілі жәуанмәртлік үш хаслат бірлән болар деген, сиддиқ, кәрәм, ғақыл - бұл үшеуінен сиддиқ ғадаләт болар, кәрәм шафағат болар. Ғақыл мағалұм дүр, ғылымның бір аты екендігі.»

Түзету: «болар деген» сөзінен кейін қос нүкте (:) қою керек, «ғақылмен» сөйлем аяқталып нүкте қойылады да, «Бұл» сөзі жаңа сөйлемді бастап, бас әріппен жазылады. Қазақ тілінің орфографиялық ережесіне сәйкес «сиддиқ – ғадаләт болар; кәрәм – шафағат болар» сөздерінің арасына сызықша (–) қойылады. Сол кезде сөйлем ақылға қонымды, түсінікті болады.

Түзетілген мәтін

Белгілі жәуанмәртлік үш хаслат бірлән (пен) болар деген: сиддиқ, кәрәм, ғақыл. Бұл үшеуінен сиддиқ – ғадаләт болар; кәрәм – шафағат болар; ғақыл мағалұм дүр, ғылымның бір аты екендігі.

Қате мәтін

«Бұл үш түрлі фиғыл құданың соңында болмақ, өзін құл біліп, бұл фиғылдарға ғашық болып тұтпақты пайғамбарлар үйретті әулиелерге, әулиелер оқыды, ғашық болды. Бірақ, ухрауи пайдасын ғана күзетті. Ғашықтары сол халге жетті, дүниені, дүниедегі тиерлік пайдасын ұмытты. Бәлки, хисапқа алмады. Хакімдер дүниеде тиетін пайдасын сөйледі, ғибрәт көзімен қарағанда, екеуі де бірінен-бірі көп жырақ кетпейді. Оның үшін әрбірінің сөйлеуі, айтуы басқаша болса да, алла тағаланың сұңғатына қарап пікірлемектікті екеуі де айтты. Пікірленбек соңы ғибраттанбақ болса керек. Бұл ғақыл, ғылым - екеуі де өзін зорға есептемекті, залымдықты, адам өзіндей адамды алдамақты жек көреді. Бұл ғадаләт һәр екеуі де мархаматты, шапағатты болмақтықты айтып бұйырды, бұл рақым болса керек.»

Түзету: «пайдасын сөйледі» тіркесінен кейін нүкте (.) қойылып, «ғибрәт» сөзі жаңа сөйлемді бастап, бас әріппен жазылады.

Келесі екі сөйлемде «Пікірленбек соңы ғибраттанбақ болса керек. Бұл ғақыл, ғылым - екеуі де өзін зорға есептемекті, залымдықты, адам өзіндей адамды алдамақты жек көреді.»

«болса керек» тіркесінен кейін үтір (,) «бұл – ғақыл, ғылым» деп сызықша (–) қойылып, құрмалас сөйлеммен аяқталып, сызықша (–) алынып, «екеуі де» сөзі жаңа сөйлемді бастап, бас әріппен жазылады да, келесі сөйлемдегі «Бұл ғадаләт» тіркесі алдынғы сөйлемге қосылып, құрмалас сөйлемді аяқтайды. «Бұл ғадаләт» тіркесі сызықша (–) арқылы «бұл – ғадаләт» болып жазылады. «һәр екеуі де» сөзі жаңа сөйлемді бастап, бас әріппен жазылады.

Түзетілген мәтін

«Бұл үш түрлі фиғыл құданың соңында болмақ, өзін құл біліп, бұл фиғылдарға ғашық болып тұтпақты пайғамбарлар үйретті әулиелерге, әулиелер оқыды, ғашық болды. Бірақ, ухрауи пайдасын ғана күзетті. Ғашықтары сол халге жетті, дүниені, дүниедегі тиерлік пайдасын ұмытты. Бәлки, хисапқа алмады. Хакімдер дүниеде тиетін пайдасын сөйледі. Ғибрәт көзімен қарағанда, екеуі де (Әулие мен Хакім) (Б.Қ) бірінен-бірі көп жырақ кетпейді. Оның үшін әрбірінің сөйлеуі, айтуы басқаша болса да, алла тағаланың сұңғатына қарап пікірлемектікті екеуі де айтты. Пікірленбек соңы ғибраттанбақ болса керек, бұл – ғақыл, ғылым. Екеуі де (Әулие мен Хакім) (Б.Қ) өзін зорға есептемекті, залымдықты, адам өзіндей адамды алдамақты жек көреді, бұл – ғадаләт. Һәр екеуі де мархаматты, шапағатты болмақтықты айтып бұйырды, бұл рақым болса керек.»

Қадірменді оқырман, осындай түзетулер – Абай ойын толық түсіну үшін қажет. Осы түзетуге қатысты Сіздердің де алып-қосарларыңыз бар деп үміттенемін. Абайды түсініу – ел мүддесі.