"НЕ ҚЫЛСАҢ ДА БІЛІМ АЛ..."

«Е-е... Бұлдыр, бұлдыр, күн өткен,
Бұрынғыдан кім өткен».
«Еділ-Жайық», «Жұпар қорығы», «Құламерген», «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек» сияқты өнегелі өсиет пен үлгі-ғибратқа толы қазақтың байтақ жыр-дастандарын, ертегілері мен аңыз-әңгімелерінің әлқиссасын осылай бастап, «әр нәрсенің суреті жүректің айнасына анық рәушан болып түсетіндей» әсерлі баяндайтын «бір түрлі шебер әңгімеші» әжесі Зерені ұғымтал бала көңіл «қажымай, жалықпай, ылғи ғана ынтыға тыңдайтын». Әжесінен соң өлең сөзге ұста анасы Ұлжанға «Күдері қожа, Шортанбай, Шөже жырларын, айтыс, өсиет, әзілдерін» «түсте де, кешке де, тіпті көш бойы да айтқызып», ынтамен ұғып, көңіліне берік бекітуге талпынатын. Абайтану ғылымының көшбасы М.Әуезовтің әйгілі «Абай жолы» романындағы «Зерек Абайдың» бейнесінен үзінді бұл.

Иә, бұрынғыда кім өтпеді, кең дүниеге кімдер келіп, кімдер кетпеді. Бәріне әділ төреші – уақыт. Уақыттың анық таразысы батырға да, бай-бағланға да, ғылым іздеуші мен дүниені көздеушіге де тура. Тек ұлы Абай айтқандай «қиял ғып өмір сүріп, бос жүргенді», «боламынмен жүргенде болаты қайтып, жалыны сөніп», өлшеулі саф уақытын «ескерусіз, босқа, жарамсыз қылықпен қор еткенді» емес, екі дүниенің азығы, жанның пайдасы – әділет, мейірім, ынсапты ту етіп харекетін асырғанды електен ұнды өткізгендей іріктеп алары даусыз ақиқат. Ал Абайға уақыт, замана төреші емес. Себебі қазаққа дәл керек кезде әділ уақыт өзі толғатып тудырған «единицамыз». Сондықтан да жүз, мыңжылдықтар өтсе де адамзатқа ортақ құндылықтарды көтерген, қайтсе халқым ел болады деп қалың қазағының қамын жеген, жүрек көзі ашылған данышпан Абайдың өзі де, «артқыға қалатын» асыл сөзі де «өзгермейді, өлмейді», өзектілігін жоймайды. Мемлекеттік көлемде және халықаралық деңгейде жыл сайын арнайы атап өтетініміз де осы себепті.

Өркениетті елдер ғана көш бастайтын жаһандану заманында Абай қазақтың әр деміне, әр күніне ауадай қажет деп ойлаймын. Өйткені мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» стратегиялық мән-мағынасы айрықша мақаласында жазылғандай дана ойшыл сол заманда-ақ «ақыл-оймен ғана озатын кезең» келетінін, ол үшін «ғылым таппай мақтанбау» керектігін, «ілгерілеудің негізі білім мен ғылымда екенін» анық тұжырымдады. Ол ғылым-білімді табудың нақты жолдарын да Отыз екінші қара сөзінде көрсетіп берді.

Кемеңгер ойшыл:

«Түбінде баянды еңбек егін салған,

Жасынан оқу оқып, білім алған.

Би болған, болыс болған өнер емес,

Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған»,

– дейді. Баяндап қалмайтын дүниеде баянды еңбек – махаббатпен оқу оқу, білім алу. Сонда «арттағыға сөзің мен ісің қалып, өлсең де өлмегенмен боласың тең».

Абай осы ғылым-білімді табудың ең бірінші жолы, шарты – «Білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дәулет білу»; «Білім-ғылым табылса, ондай-мұндай іске жаратар едім деп, дүниенің бір қызықты нәрсесіне керек болар еді деп іздемеу...» дейді. Ал егер ғылымды іздеудегі түпкі мақсатың бас пайдаң болса, «ондай білімге көңіліңнің мейірімі асырап алған шешеңнің мейірімі секілді болады» деп ескертеді.

Хакім Абайдың бұл айнымайтын тезисінен соң әрбіріміздің көңілімізде «кешегі Мағжан сенген «сөздерінде жалын, көздерінде от ойнар», ел мүддесін өз мүддесінен биік ұстар қуатты да ойлы жастардың ғылымға махаббаты қай деңгейде, олардың білімге деген мейір-махаббатын қалай арттырса болар?» деген сауалдың туындайтыны анық. Жауап Абайдың өз өмірінде тұр.

«Тәрбие тал бесіктен» демекші, ең әуелі ата-анасынан туысынан өзге пайым-парасатты, ақылы дария әжесінің кемел тәрбиесін көрген Абай; одан соң ғажайып жыр-дастандарды таңды таңға жалғап құмарлана ынтамен тыңдап, бойына дарытқан Абай; кішкене күнінен әр нәрсені «білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген» атаның қанымен тараған «жанының жибили қуаты» зор зерек Абай ғылым-білімге «шын мейірленіп», қанып өсті. Небәрі 14 жасында-ақ батини және заһири ғылымды толық меңгерген Абайдың осыдан соң дүние-керуеннен «жым-жырт өтіп», «артына өшпес із қалдырмауы», оған даналықтың нұр болып құйылмауы мүмкін бе?! Әсте, жоқ дейміз. Тіпті, қақысы да жоқ еді.

Міне, сондықтан да «өлшеуіне ой жетпейтұғын», адамның «ақылына өлшеу бермейтұғын мықты көркем законге қаратылып жаратылған дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын» таныған, тіршіліктің мәні туралы сансыз сұрақтарға толымды жауап берген Абай жолы – елі үшін туып, еліне еңкейгенше қызмет етуге дайын өр рухты, ұлтшыл ұрпақ өсіру мәселесінде – біздер үшін үлкен мектеп. Осы орайда Мұхтар Әуезов, Бейсенбай Кенжебаев сынды қазақ руханиятына зор еңбек сіңірген кіл мықтылардың қайнар мектебінен тәлім-тәрбие алып, саналы ғұмырын туған еліне арнап, аянбай қызмет етіп жүрген «жүрек қуаты мол тұлға», харекетімен көпке үлгі көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Мырзатай аға Жолдасбеков: «Қазақстанда Абай атындағы мектеп көп, бізге өзіміздің төл мектебіміз – Абай мектебін жер-жерден ашу керек, Абай ғана емес, би-шешендер мектебі өте қажет», деп әрдайым айтып та, жеріне жеткізе жазып та келеді. Хакім Абайдың 175 жылдық мерейтойында осы бір толғағы жеткен, орындалуын ұзақ күттірген игі бастаманың куәсі де болып қалармыз деген сенімдеміз.

Ұлы ойшыл М.Ю. Лермонтовтан аударған телтумасында:

«Болсам деген талапты ұмытқан соң,

Құр кеудеге өмірдің несі дәрі?»,

– дейді. Адам болып келу бар, бірақ адам бола білу қиынның қиыны. Сондықтан да Абай Жиырма бесінші қара сөзінде тағы да: «Құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала (адам – Ш.С.) болсын десең – оқыт, мал аяма!» – деп, ғылым мал аяйтын жол еместігін, бүкіл инвестицияны балаға құю керектігін жеткізеді. «Әйтпесе бір ит қазақ болып қалады» дейді. «Ит қазақ» кімге керек, кімге пайда әкеледі?! Хакім Абайдың бұл ойын шәкірті Шәкәрім ақын былайша дамытады:

«Ғылымсыз адам хайуан,

Не қылсаң да ғылым біл.

Ғылымға да керек жан,

Ақылсыз болса ғылым – тұл».

Демек, адам болу өнер екен. Ғылым іздемесең, ештеңе «білмейтін, білемін деп таласпайтын хайуан малдан» да төмен болмақсың дейді. Абайдың өз сөзімен айтқанда «Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады».

Енді бізде, тіпті, басқа жол, таңдау да жоқ.

Құдайдың бір есімі «Бар қылдырушы» (Әл-Уажид), сипаты «Болдыртушы» (Тәкуин) болса, адам болып көрінбей, ғылым-білімді игеру арқылы бойыңдағы Құдай тағаланың берген бүкіл қасиетін жүзеге асырып, адам болу өнерінің шыңына жетіп, өз жаныңның азығын беруден бастап еліңе, жұртыңа, мына дүниеге теңіздің тамшысындай болса да пайдаңды тигізесің. Немесе «иттікпен күн кешесің». Өйткені хакімнің Оныншы қара сөзінде жазылғандай «Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж ешбір ғибадат орнына бармайды». Оның үшін бізге пайда мен залалды, «хақ пен батлды» ажырататын ақылды ғылым-білімді «ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек». Бұл, яғни ақиқатын табуға бағытталған дұрыс ниет – ғылым-білімді табудың екінші шарты болмақ.

Осыдан келіп шығады, асыл дініміз, сан ғасырлық тарихы бар жауһар жазбаларымыз, қазіргі таңда халыққа психологиялық ілім насихаттап жүрген Брайан Трейси, Энтони Роббинс, Олег Торсунов, Людмила Плет, Аманжол Рысмендиев сынды шетелдік және отандық коуч-тренерлер, рухани лекторлар өмірдің қандай саласында да әуелі, ниетті түзеу керектігін, теріс ниет бұрыс амал-нәтижеге алып келетіндігін айтады. Бұл туралы кемеңгер ақын «Китаб тасдиқ» еңбегінде: «Не түрлі болса да, я дүниеңнен, я ақылыңнан, я малыңнан ғадаләт, шапағат секілді біреулерге жақсылық тигізбек мақсатың болса, ол жол – Құданың жолы», дейді.

Олай болса ғылым-білімнің өзіне шын ғашық болып, дін ниетің дүниеге емес, дұрыс ниетпен «ақиқат мақсатқа» бағытталғанда хақтықты таппақсың. Тағы да ұлы Абай: «Әрбір хақиқатқа тырысып ижтиһатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма!», дейді. Бұл – ғылым-білімді үйренуге талап қылушыларға үшінші шарт.

«Хақиқатқа тырысып, соны тұтқан», «ниһаятсыз жолға аяғын берік басқан» «қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буыны» бар адам сөзбұйдалыққа салынбайды, сан түрлі айласы бар нәпсінің тор-ілмектеріне бой алдырмайды, Отыз бірінші қара сөзінде айтылған «уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді» ақыл-ойдың кеселдерінен қашық болады. Себебі, олар «жанды тәнге бас ұрғызу» «әуелі – Құданың, екінші – халықтың, үшінші – дәулеттің, төртінші – ғибраттың, бесінші – ақылдың, ардың – бәрінің дұшпаны» екендігін анық біледі. «Бұл, шын мәнінде, Абайша айтқанда «арлылардың, артықтардың мінезі», Шәкәрімше айтқанда «шын мінезді арлы адам».

«Кімде болса шын мінез,

Болмас онда екі сөз.

Өлтірсе де көзбе-көз,

Иманын сатып алмас бөз»,

дейді. Шын мінезге ие жандардың «ақылды, ғылымды сақтайтұғын мінез деген сауыты» «мың кісі мың түрлі іс көрсетсе де» шын бағыттан айнымайды, «кез келген қызыққа шайқалып қалмайды». Олар білім-ғылымды көбейту жолында «бойындағы әуелден берілген екі зор қуатын – берік мұлахаза қылу, екінші – берік мұхафаза қылуды» қолданады, нұрлы ақылының көмегімен ыстық қайратын «орынды жерге ғана жұмсатады, орынсыз іске билетпейді». Бұл – пайдалы ғылым-білімді табудың төртінші, бесінші, алтыншы шарттары болмақ.

Бұдан шығатын қорытынды: «көзге көрілген, көңілген сезілген» «ақыл жетпейтін келісіммен жаратылған» ғаламды да тануға, оны Жаратушы Мінсіз Иені де тануға «жүрек көзін ашатын» батини ғылым һәм заһири ғылым арқылы жетпекпіз. Себебі данышпан Абай айтқандай, «Ғылым – Алланың бір сипаты, ол – хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр». Демек, ғылымға ғашықтық – адамдың адамдық деңгейінің көрсеткіші.

«Істің басы ретін танымақтық» деп дана Абайдың өзі айтқандай, нағыз харекет балаң ғылымды «үйрене келе өзі іздегендей болғанша, ғылымға өзі шынайы ынтық-құмар болғанша оған басында «зорлықпенен яки алдауменен үйір қылдырудан» бастау алмақ. Оның себебі, ғылымды дәулет, «жаңа сапаны қалыптастырушы» қуатты күш, адамдық, ізгілік, әділет деп білгенде ғана адамның әуелден тап-таза болып берілген, алайда күйбең тіршіліктің қамымен арпалысып жүргенде кірлеп, тотыға бастаған жаны ағарып, тазарып, хикмет-кеудесі ізгілік нұрына шомылып, рухы кемелдене түседі. Рухы кемел адам, Абайша «толық адам» өзінің жаратылыс негізіне – «Құдайдың жердегі орынбасары» дәргейіне жақындап, айналасына ізгілік нұрын шашып, шуақ болып таралып, мемлекеттің негізін құрайтын отбасынан бастап туған елі, жеріне орасан зор пайдасын тигізетіні айдан анық, күннен рәушан.

Ақылға еркін ой керек,

Матаудан ойды азат қыл.

Әдеттеніп ертерек,

Өрісін кеңіт жылма-жыл,

– деп Шәкәрім ақын айтқандай, қоғамда нәпсінің зынданынан азат, ғылымды құндылықтар жүйесінде ең бірінші орынға қоятын еркін ойлы азаматтары бар ел ғана өркениеттер көшін бастайтыны сөзсіз.

«Хакім Абайдың айтқаны, Алладан тілегені», қазақтың негізгі бағыт етер Абай жолы осы болмақ.

Шахинұр Бақытбекқызы,

Қазақ ұлттық өнер университеті