Б. ЖҰМАҒҰЛОВ: АБАЙДЫҢ ҒЫЛЫМИ ОЙЛАРЫ

Ұлы ағартушы, кемел ойшыл, жазба әдебиетін қалыптастырушы, әлемдік өркениетке ерекше құбылыс болып еніп, қазақ поэзиясының қасиеті мен құдіретін көрсеткен ұлы ақын Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерей­тойын ұлықтау басталып та кетті.

Ел Президенті Қ.К.Тоқаевтың мақа­ласынан бастау алған Абай бабамызға арналған торқалы той қалыптасқан дәс­түрде емес, өзінің мазмұндық, құры­лымдық, өнегелік жағынан алғанда ерекше мәнге ие болып отыр.

«Той тойлау үшін емес, ой ойлау үшін» өткеніміз бен бүгінімізді дана Абай ілімімен салыстыра отырып, ас­қара­лы міндеттерді айқындап, жеткен жетіс­­тіктерімізді саралап, өркениетті ел­дер қатарына жету жолындағы игі істері­мізді саралау тұрғысында өткелі отырған мере­келік шаралар ауқымы кімді болса да бей-жай қалдыра алмайды.

Президент мақаласы Абай мұрасын түсінуге жол ашады. Бүгінгі даму, рухани, саналы, сапалық өріс Абай ойымен ұш­тасып тұр. Осы даналық ой ұлты­мыз­ды жаңылдырмай, өмір сынынан мүдірмей өткізіп келе жатыр.

Егемендігін жариялаған күннен бас­тап Елбасы, Қазақстанның Тұңғыш Пре­зиденті Н.Ә.Назарбаев Абай Құнан­байұлы мұраларына мемлекеттік саясат тұрғысынан қарауға жаңа бағыт жасап берді. Бұған ұлы Абайдың 150 жыл­дық торқалы тойын әлемдік деңгейде, ЮНЕСКО шеңберінде өткізгенін айтсақ та жеткілікті. Сол бағыт-бағдарды ел Президенті Қ.К.Тоқаев жалғастырып әкетті.

Ғалым ретінде Президент Қ.К.То­қаевтың Абай ұлылығын, кемең­гер­лігін, даналығын, кемелділігін тану үшін данагөй бабамыздың мұрасына ғылы­ми тұрғыда қарау керектігі жөніндегі сындарлы ойын ерекше қабыл алдым. Абай бабамыздың ғылым-білімге деген көзқарасын тану үшін Абайдың ғылыми ойларын қайта жүрек елегінен өткіздім.

Президент Қ.К.Тоқаев: «Қазір әлем күн сайын емес, сағат сайын өзгеруде. Барлық салада жаңа міндеттер мен тың талаптар қойылуда. Ғылымдағы жаңалықтар адамды алға жетелейді. Ақыл-оймен ғана озатын кезең келді. Заман көшіне ілесіп, ілгері жылжу үшін біз сананың ашықтығын қамтамасыз етуіміз керек. Бұл қадам өркениеттің озық тұстарын ұлттық мүддемен үйлестіре білуді талап етеді» деп жазады.

Иә, осы жолдарды оқыған соң Абай мұраттарын түсінесіз. Хакім Абай ұлт болу үшін ең әуелі ғылым дамуы керек деп біледі. Сондықтан да жаңа, жас ұрпақ ғылымының қажеттігін бүгін­гі күннің даму процестерінен ғана емес, ұлы ойшыл бабамыздың ғылы­м­ның қадірі мен қасиеті туралы тұжы­рымдарынан табады.

Абай баба ғылымның міндеттерін жіктейді, саралайды, атап көрсетеді:

– Әуелі білмек керек;

– Ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйрену керек;

– Әрбір хақиқатқа тырысып ыждаһа­тыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма!

– Білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар адамның ішінде: бірі – мұлахаза қылу (ойласу, пікір алмасу), екіншісі – берік мұхафаза қылу (сақтау, қорғау). Бұл екі қуатты зорайту жаһатында болу керек. ... Бұлар зораймай, ғылым зораймайды.

– ... уайымсыз салғырттық деген бір нәрсе бар, зинһар (абайлау – Б.Ж.) жаным, соған бек сақ бол, әсіресе, әуелі – құданың, екінші – халықтың, үшінші – дәулеттің, төртінші – ғибраттың, бесінші – ақылдың, ардың – бәрінің дұшпаны. Ол бар жерде бұлар болмайды.

– Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады.

Иә, Абай хакімнің Отыз екінші қара сөзінде жазылған ғылыми ғибраты ешқашан ескірмейді, тозбайды. Ғылымға барған адамның ар кодексі десе де болады. Өйткені осы ойларға тереңдеп қарасаң ғылыми адам үшін, ол – ақиқат жолы, білімге ұмтылу, білгеніңді қажет­ке жарату жолы. Салғырттық құдай жолынан, халық жолынан, ар жолынан тайдырады.

Бұл даналық сөз бүгінгі күнде де өз өзектілігін жойған жоқ. Заманмен бірге жасай беретін ілім екенін көрсетеді.

Адамдық, адалдық, қиянатқа жол бермеу, надандықтан арылу – имандылық кілті. Ғылым сол үшін керек. «Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселермен көрінеді». Міне, Абай айтқан өлшем осы. Сол талап, сол ғибрат қазір де қажет.

Абай ғылымды адам қасиетінің ең биігіне көтереді. «Ғылым – Алланың бір сипаты, ол – хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық, һәм адамдық дүр» дейді ақын Отыз сегізінші қара сөзінде.

Ғылым адамды танытады, адам ғы­лым­ды дамытады. Осылар өз биігіне жетіп, үндестік тапса, қоғам дамиды, ой-өріс кеңейеді. Міне, осыдан Абай ғылымның үздіксіз даму процесінде болатынын, оның диалектикасының бірлесе дамитынын көрсетеді. Сондықтан да Абайды тану – қоғамды тану, болашақты бағдарлау. Ол – өмір заңы, адамзаттың өркениет жолы. «Ғылым-құдірет» деп бағалайды ұлы Абай.

Ғылымның дамуы адамзатты жеті қат аспанға шығарды, медицина дамыды, алысты жақындатты. Елбасы Н.Ә.Назарбаев жазғандай «Заманалар ауысып, дүние дидары өзгерсе де, хал­қы­мыздың Абайға көңілі айнымайды».

Абай бабамыз «машина, фабрик адам баласының рақаты, пайдасы үшін жасалса» деп ғылымның күнделікті орнын биік қояды. Ал тереңірек үңілсек, қоғамның қозғаушы күші – ғылымда. Ғалымның қоғамдағы, өмірдегі орнына Абай хакім жоғары баға береді. Мына сөздерге назар аударып көрелікші. Бұл Абайдың атақты Отыз сегізінші сөзі. «Әрбір ғалым – хакім емес, әрбір хакім – ғалым». Абай қоғамдық болмыстың кілтін дәл табады. Ғалым – ғылымның адамы, ол өз ой толғамын жаңалыққа, ізде­ніске жұмсауы керек. Ал хакім ұйым­дастырушы, ол ғылымды дамытатын жолды табады. Бүгінгі тілмен айтсақ қаржыландыру және тиімділігін арттыру мәселесін шешуі керек.

Абай ғылымның тазалығы үшін күреседі. Сол феодалдық-патриархалдық қоғамда өмір сүрсе де, ол өз ұлтының болашағына сенеді. Ғылым мал табу құралы емес, мал ғылымды дамыту үшін қажет. Бұдан тағы да өмір диалектикасын көреміз. Ғылым жолымен, иман жолымен жүрген адамдар ғана, «толық мұсылман, толық адам» бола алады. Бұдан Абай ілімінің ішкі бірлігі мен рухани-мәдени күш-қуатын көреміз. Ақын ғылым, білім, тазалық, имандылық, шыншылдық, ақиқатшыл адамдар ғана «толық адам» болса, қоғамның, заманның қозғаушы күші болатынын айтады.

Қазақстан Республикасының Прези­денті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев: «Біз ұлттық сананы жаңғыртамыз және бәсекеге қабілетті ұлт қалыптастыра­мыз десек, Абайдың шығармаларын мұ­қият оқуымыз керек. Оның қоғам­дағы түр­лі үдерістерге қатысты көзқара­сы бүгінгі Қазақстан үшін аса пайдалы. Өз заманының ғана емес, қазіргі қоғам­ның да бейнесін танытқан Абай – елдік мұраттың айнымас темір­қазығы», деп ақынның тарихтағы, ұлт рухания­тын­дағы орнына жоғары баға береді.

Абай тойы – халық тойы. Халық тойы – Абай тойы. Абай туған Семей өңірі тарихи-рухани орталық болып қалыптаспақ. Жидебай абаттандырылып, Құнанбай Өскенбайұлының қорымы жаңартылады. Бұл қасиетті мекен ұлт тәу ететін, ішкі және сыртқы туризм жолы түйісетін құт мекен болмақ. Бұдан да басқа кешенді шаралар қолға алынбақ.

Қазақстан сахналарында Абай туралы пьесалар қойылып, Абай әндері асқақтата шырқалады.

«Абай» телесериалы түсіріліп, ха­лық­аралық, республикалық деңгейдегі сайыстар өтпек. Мұның бәрі, Абай мұрасын насихаттай отырып, ұлттың рухани өсуін көрсететін болады. Абай поэ­зиясы әлемнің сан тіліне аударылады. Міне, мұның бәрі жаңа заман рухымен жүзеге асырылып, ұл-қыздарымызды отансүйгіштікке тәрбиелейді.

Ұлы Абай бабамыз армандаған ғылым егемен ел, тәуелсіз мемлекет бол­ған тұста түбегейлі орнықты. «Ғылым туралы» заң қабылданып, ғылыми ой-жүйе жаңа серпін алды. Бірінші­ден, ғалымдардың шығармашылық ізденістері күрт өсті, ғылыми жобалар мен бағдарламаларды қаржыландыру мәселесі оңтайлы шешіліп жатыр. Екіншіден, ғалымдардың әкімшілік, бюрократтық құрылымдарға тәуелділігі жойылды. Бұл ғылымды дамытудағы жаңа бағыт болды. Аталған ғылыми жүйені реформалау тікелей Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың қолдауымен және басшылығымен жүзеге асырылды.

Қазақстан Республикасының Прези­денті Қ.К.Тоқаев Қазақстан халқы­на Жол­­­дауында «Ғылым саласындағы ахуал ерекше назар аударуды талап етеді. Біз ғы­лымсыз еліміздің дамуын қамтамасыз ете алмаймыз», деді. Енді Абай туралы ма­қа­ласында Ұлы Абайдың «Пайда ойлама, ар ойла, талап қыл артық білуге» деген өнегелі өсиетін осы тұрғы­дан ұғы­нуы­мыз қажет» деп ғылым алдын­дағы жауапкершілік пен мақсатты Абай ілімі­нен таратып, жаңа міндеттер қойып отыр.

Ғылымы дамыған ел болуды арман­даған хакім Абай мұраттары ойдағы­дай жүзеге асуда. Қазір Қазақ­станда ғылым мен инновацияны, ғылым мен өндірісті жақындату, оны коммерцияландыру тұрғысында дамыту да қолға алынды. Бұл – Абай ілімінің уақыт сынынан өтіп, мемлекеттік саясаттың тірегіне айналып отырғанының белгісі.

Президент Қ. К.Тоқаевтың мақаласы практикалық мәнімен құнды. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Үкіметі мақалада айтылған тұжырымдар, міндет­тер мен мақсаттарды үйлестіре отырып мемлекеттік бағдарлама құрса дұрыс болар еді. Мақала Қазақстан қоғамының болашақ жолын көрсеткен идеясымен ерекшеленеді.

Президент мақалада айтқан көпте­ген тұжырым гуманитарлық, фундамен­тальды ғылымның таяу жылдар­дағы мем­­лекеттің бағдарламалары мен ғылы­ми жобаларына арқау болатыны сөзсіз. Сон­да мемлекеттік орган­дар, ғылы­ми-мә­дени, қоғамтану инсти­тут­­тары Пре­зидент, Елбасы айтқан ой-тұ­жы­рым­дар­ды Абай ілімімен бірлестікте қарас­тыра алады. Осылай біз Абай мұрасын тани отырып, өз-өзімізді танимыз.

Абайдың ғылыми ойлары ескірмейді, жасай береді.

Бақытжан ЖҰМАҒҰЛОВ,

сенатор, ҰҒА академигі, Абай Құнанбайұлының 175 жылдық

мерейтойын дайындау және өткізу жөніндегі мемлекеттік комиссия мүшесі