АБАЙ ЖИНАҒЫ БҰРЫНҒЫ ҚҰРСАУДАН ҚАШАН АРЫЛАДЫ?

Көпке аян, Абай кітабы алғаш рет 1909 жылы жарық көрді. Ал 1933 жылы тұңғыш Толық жинақ баспадан шықты. Сонан беріде ұлы ақынның өлеңдері мен қарасөздері жинағы шамамен 25 рет басылыпты. Олардың баршасына да ортақ сипат – жинақ соңында берілетін түсініктер қатаң саяси құрсаудан   босанған емес. Түсініктердің текстологиялық қателер мен шығарманың қандай жағдайда жазылғаны сияқты тек үстіңгімен шектеліп келгені содан. Абай даналығы және кемеңгердің кемеңгерлігі неде деген тереңгі мәселеге апарар есікке қара құлып салынғаны айтпасақ та аян. Шыны керек, кеңестік кезеңдегі жинақтарда оқырман санасына даналық танымды шөктіру, дүниеге Абайдың көзімен қарауды үйрету деген мақсат қойылған да жоқ.

Енді бүгінгі тәуелсіздік жағдайына келер болсақ, керісінше, жаңа жабық қалды, құлып салынды делінген мәселе заман сұранысына айналып, маңдай алдыға шығып отыр. Бұл Абай жинағы кешегі қасаң қалыптан босанып, бүгінгі еркін дәуірге сәйкес түзелуі, дұрысталуы керек деген сөз.  Абай кітабы – абайтану ғылымының айнасы. Оларды бөлектеп қарастыру мүмкін емес.

Сенсеңіз, жаңағы Абай кітабы түзелсін, дұрысталсын деген пікірді мен алғаш қазақтың Герағасы – Герольд Бельгердің аузынан естіген едім. Қалайша? Сабыр етсеңіздер, баяндай кетейін, 1995 жылдың май айы. Абай қорының президенті Балтабек Ерсәлімов және мен, «Абай» журналының ғылыми қызметкері, Семейден сол кездегі астанамыз – Алматыға келіп түскенбіз. Редакция тапсырмасы – журналдың даяр санын баспаханаға өткізу және келесі нөмірге материалдар жинау болатын. Бұл Абайдың әлемдік тойына небары үш-ақ ай қалған, исі қазақ «Абай, Абай» деп рухтанып тұрған ғажайып уақыт еді. Қайда барсақ та есік айқара ашық, ғалым де, мейлі, ақын-жазушы де Абайдың өзі келіп қалғандай құрақ ұшып қарсы алып, төріне шығарып жатты. БАҚ өкілдері тіпті «Жетісу» деген қонақ үйге,  нөмірімізге дейін іздеп келіп, тауып алатын болды. Не керек, айтып жеткізуге тіл қысқа, әр күніміз кинодағыдай әдемі өтіп жатты. Бір күні Бельгердің үйіне барып, сәлем берудің де сәті түсті. Герағаң ескі танысы Балтекеңді қуана қарсы алып, бәйбішесіне «Кәнеки, шәй қамдай беріңіз» деді, біз бір бөлмелі аядай пәтердің залына өтіп, жайғастық. Амандық-саулық сұрасқан соң, әңгіме тетігі, әрине, Абайға ауысты. Ұлы ақынға деген халықтың ықыласы ерекше, асыл мұраны зерттеу, таныту жұмысы бұрқырап жүріп жатыр, бұрын-соңды болмаған соны деңгейде деген сыңайда желпініп, Балтекең көрікті маздатсын кеп. Герағаң болса, тыныш, үнсіз, көзін жұмған хәлде тыңдап отыр, тыңдап отыр, ақыры шыдамы таусылды білем, қолын көтере: «Әй, қазақтарым-ай, мақтанғанда алдыға жан салмай, желдей есесіңдер-ау! Мен бірдеңені білсем, Абай кітабы әлі түзеліп те, дұрысталып та біткен жоқ. Барша қазақ жабылып жүріп, соған әлің жетпеді. Ау, қашан бітіресіңдер, қай ғасырда, а?!», – деп қалың қабағын түкситті. Абай жайлы әңгіме осымен тәмам болды. Жарықтық жоғарыда айтылған саяси құрсауға меңзеді ме, білмеймін, ол күнде сөз ұғатын хәлде емес ек,  ұшпаққа әне-міне шығамыз деп жүрген шағымыз ғой. Әйтсе де, қамқор ағаның жаңағы дуалы сөзі мен кейісті үні ұмытылмастай құлағым түбінде мәңгі қалып қойды.

Сонымен, Абай кітабын осы заманға сай жаңғыртатын уақыт жеткелі қашан. Жел сөз болмауы үшін, дәлелге соңғы 1995 жылғы Толық жинақты қолға алып, біраз сын тезіне   салмақпыз. Біріншіден, ондағы «Түсініктер» бөлімі алдыңғы кеңестік кезеңдегі жинақтардан алынған. Мәтіндік қателер жайлы мәліметтер бастан-аяқ көшірілген. «Түсінік» деген ұғым түсінуге ауыр терминдер мәнісі мен даналық танымдар астарын  ашықтау деген мағынаны білдіреді. Бірақ екі томдық кітапта Абай шығармасының мән-мазмұны, әсіресе, ойшылдық әлемі жайлы түсініктер жоқтың қасы, тіпті қолыңа шам алып ізде, тапшы кәне. «Түсініктер» деп ат қойған көлемді бөлім шын мәнінде «Текстологиялық дәлсіздіктер» бөлімі болып шыққан.

Академиялық делінетін жинақтың келесі ақсап тұрған жері – кейіннен табылған өлең шумақтар сырт қалған. Мағауияға жазған хатындағы, Мұстафа дейтін ақсақалдың естелігіндегі, сондай-ақ, Шәкәрім мақаласынан жеткен Абай шумақтары баршылық. Кітапты шығарушылар неге осындай Абайдікі екені талассыз мұрадан қашқақтағаны бізге түсініксіз. Ол ол ма, Абайдың «жазылған жылы белгісіз» деген 18 өлеңінің сегізі кітапқа кірмепті. Оның ішінде «Тәңірбердіге» деген туындының «қысқарып» қалғаны өкінішті-ақ. Ал керек болса, мұны ұлы мұраға қиянат демей көр.

Жарайды, бұлар асығыстық салдары дейік. Бірақ сөз болып отырған екі томдық жинақта Абайдың төл өлеңдері мен аудармалары мидай араласып берілгені несі? Тек 1945 жылғы жинақта ғана осы тәсіл пайдаланылған еді ғой. Қанша жерден уақыт талабы болса да, оған М.Әуезов азар да безер қарсы тұрған. Бұл тәсіл әлемдік тәжірибеге де жат. Айтайын дегенім – алдағы жинақтарда  аудармаларды бөлек жариялау, яғни Мұхаң қалыптастырған сара жолға қайта оралу талас тудырмайтын қажеттілік. 1995 жылғы Толық жинақ сын көтермейтін нашар, әлсіз басылым деуімізге осы айтылған үш дәлел жеткілікті сияқты (абайтанушы ғалым Қайым Мұхаметхановтың аталмыш жинақты шығарушылар арасында менің атым да тұр, бірақ іс жүзінде мені оған қатыстырмады, тіпті жолатқан жоқ деген ренішін сан рет өз аузынан естігенбіз. Кем-кетік пен қиғаштық көптігінің бір себебі осы арада жатса керек).

Абай жинағы қайтсек жаңғырмақ? Енді осы басты мәселеге ауысайық.

Біріншіден, Абай шығармаларының хронологиясын қатаң ұстану қажет. Ол үшін Абайдың өсіп-өрлеуінің саты-сатыларына жіті көңіл бөлу шарт. Бұл   «адасып» жүрген, сондай-ақ, жылы белгісіз деген өлеңдерді өз орнына қою амалы. Абай ойы мен ізденуінің саты-сатысын анықтау методологиясы көмегімен осы жолдардың авторы «Абай шығармаларының хронологиясы» (2017 жыл) атты зерттеу еңбегінде 40-қа тарта Абай туындысының жазылу мерзімін  анықтауға қол жеткізді. Бұл ретте қандай дерек-дәйекке, қала берді, темірдей логикаға сүйендік, оны баяндау өз алдына ұзақ әңгіме.

Екіншіден, қара сөздердің рет санын қалпына келтіру және Абайдың соңғы «Тасдиқ» (қазіргі 38-ші қара сөз) атты еңбегін бөлек жариялау күн тәртібінде тұр. Қара сөздердің хронологиясы 1933 жылғы Толық жинақта саяси қыспаққа бола тұтастай өзгертілгені аян. Егер қара сөздерге Абайдың көзі тірісінде қойылған рет сандары қайтарылса, бұл абайтану ғылымының да ілгерілеуі болмақшы.

Құр сөз болмауы үшін бір мысалды келтіре кетейін. Кітап «Тасдиқты» хакім Абай 1899-1901 жылдар аралығында аяқтап, іле-шала «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген әйгілі өлеңіне қалам тербеген ғой. Бұл өз өзінен менмұндалап тұрған жәйт. Шыны сол, аталған қос еңбегінде ой алыбы өзінің осыған дейін паш еткен философиялық және теологиялық ой-танымдарының күллісін бір жүйеге салып, қорытындылап өтеді. Амал қанша, қазіргі Абай басылымдары кісіні бұлай болмаған деп сендіреді. Өзіңіз ойлаңыз, «Тасдиқ» трактаты – 1898 жылғы, ал «Алланың өзі де рас…» өлеңі 1902 жылғы болып саналады. Сөйтіп, Абайда төрт жыл әзірге бос. Бұл қисынсыздықты әлем халқына және де өзіміздің жас ұрпаққа қайтіп түсіндірмекпіз?

Мынаған қараңыз: осы мақаланы жазу үстінде «Тасдиқ»-ты, яғни «38-ші қарасөз»-ді ізерлеп жүрген Астана қаласының тұрғыны Сұлтан Ибраев деген азаматтан жағымды хабар келіп жетті. Ол маған Абайдың өзі көмекке келді, яғни трактатында «…электрияны тауып, аспаннан жайды бұрып алып, дүниенің бір шетінен қазір жауап алып тұрып…» дегеніне нақты екі факті табылғанын айтты. Сөйтсек, Абай бізге 1901 жылдары бүкіл планетаны шарлап өткен екі орасан ғылыми-техникалық жаңалықты жеткізіп отыр екен: біріншісі – америкалық Теслер деген ғалымның электр зарядын тауып, оны өлшегені, екіншісі – Англия жері мен Солтүстік Мұзды мұхиттың бір аралы арасында радио байланыс орнап, жауап алынғаны («тақ-тұқ» еткен дыбыстар арқылы). Мінеки, бұдан артық бұлтартпас дәлел бола ма. Мұны Абай қара сөз мұрасын 1901 жылы тәмамдаған деген пайымға күмәнмен қарайтын азаматтар үшін келтіріп отырмын.

Сонымен, қорытындылап айтқанда, Абай жинағының дәуір сұранысына сай жаңғыртылуы – маңызды мемлекеттік мәселеміз. Елбасымыз ұсынған «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру бастауында Абай жинағы тұрса – қарапайым көпшілік құп көріп, «бәрекелді» деп сүйсінер ісі сол болмақ. Өйткені, анық-қанығы Абай мұрасы халқымыздың рухани шөлін қандырған кәусәрі болып келді және бола да бермек. Ендеше ойшыл ақынның үш-ақ жыл қалған 175-жылдық мерейтойына жаңғырған кітабын даярлап үлгерейік, ағайын. Жинақты қатеден арылту, оған сапалы ғылыми түсініктер жазу едеуір уақытты талап етері сөзсіз. Сондықтан билік басындағы азаматтарға қам-қарекет қазірден ойластырылса, келелі іс-шараны ұйымдастыру ертерек қолға алынса деген абайсүйер көптің тілеуін жеткізгім келеді.

Асан Омаров,

абайтанушы ғалым.

Семей қаласы.