Н. ТҮСІПХАН: ҒАББАС ТОҒЖАНҰЛЫ ЖӘНЕ АБАЙТАНУ

Абай жайлы ғасырдан астам уақыт жазылып келеді. Әлі де жазыла бермек. Алғашында Алашорда қайраткерлері, әсіресе «ұлт көсемі» Әлихан Бөкейханұлы мен Кәкітай Ысқақтың бастамасымен ұлы ақынның өмірі мен мұралары жайында бірер мақала жазылды. Одан кейін де қаншама оқыған ғұламалар Абай мұрасы турасында қалам сілтеді. Кеңестік кездің алғашқы жылдарында ақынға қатысты таптық көзқараспен айтылған сыни түсініктер мен кейбір шала пікірлер де көп болды. Кейін ол авторлар өз қаталарын түсініп, абайтануға белсенді түрде кіріскендері де аян. Тіпті, олар сол кездерге дейін ешкім айта алмаған пікірлері арқылы да Абайдың ақындық сырын аша түсті. Бір кездері жастық жалын, таза таптық көзқараспен сын айтқан атақты жазушы, академик Сәбит Мұқанов кейінгі жазған монографиясында: «Абайда ақындық та, данышпандық та қатар» деп жөнге келген болатын. Бұл да сол кездегі абайтанудың оң нәтиже беріп, ақынға деген көзқарастың түзеле бастағанын көрсетсе керек. Тек Сәбит Мұқанов қана емес, сол секілді өзге де жас жазушылар, ақындар «ақылдың ақынын» (Бұл сөзді де Сәбит Мұқанов айтқан.) қазақ халқындағы қайталанбас тұлға екенін түсіне бастап еді. Әрине, ол кезде де таптық, саяси көзқарас қалып қойған жоқ, дегенмен, Абайды еңбекші тап ортасына тарту, үлгі қылу ниетінде біршама игі қадамдар жасалған еді. Солардың бірі деп біз қазақ әдебиетіндегі дарынды сыншы, терең танымды зерттеуші атанған Ғаббас Тоғжанұлының да «Абай» атты еңбегін айтамыз. Бір ескертетіні бұл еңбек - қазақ әдебиетіндегі Абайға қатысты жазылған тұңғыш монографиялық жұмыс болғанымен ерекше құнды. Біз бұл мақаламыз арқылы 1925-1935 жылдар аралығында «қазақ әдебиетінің Белинскийі» атанған Ғаббас Тоғжанұлының осы бір еңбегіне әліміз жеткенше талдау жасап көрмекпіз. Біздің Ғаббас Тоғжанұлын «қазақ әдебиетінің Белинскийі» деп атауымызға сол кездегі сыншының еңбектері мен оның айналасы, ақын-жазушылар, қаламдас серіктерінің көзқарасы себеп. Тіпті, «Қазақ әдебиеті» газетінің 1937 жылы 30 қыркүйек күні шыққан  №39 санында Ғаббасты айыптау ретінде жазылған редакциялық мақалада: «...Әшкереленген халық жауы Тоғжанов әдебиеттегі сын мәселесіне де зиянын тигізді, өзін қазақ әдебиетінің «өзгермейтін сыншысы, Белинскийі» етіп көрсетті. Сын мәселесінде көтерген сорақы бұрмалаушылықтар, ұлтшылдық бағыттар мейілінше орын алып келді. Қазақ әдебиетіндегі сыншылардың қатары жат, жау элементтерден мүлде тазарып кетті деуге болмайды. Қазіргі міндет, сын жұмысындағы жаулардан тегіс арылып, Тоғжановтың ұяластарының бірін қалдырмай әшкерелеу болып табылады», - делінген еді.. Мұнда да сол Ғаббастың кәнігі сыншы екені іштей мойындалып тұрғанын байқауға болады. Сол секілді профессеор Темірбек Қожакеев 1990 жылы «Парасат» журналына Ғаббас Тоғжановтың туағынан 90 жыл толуына орай «Қайшылықты қайраткер» деген мақала жазған еді. Онда ғалым: «Замандастары сыншы қабілетін сол кезде-ақ мойындады. С.Мұқанов: «Жаман-жақсы болса да, қазақтың білікті сыншысы - Ғаббас Тоғжанұлы... Қазақ  әдебиеті және сын мәселелері туары кітап және бірнеше мақалалар жазды. Бұл еңбектерінің ішінде объективті бағалы сындар да болды», - десе, М.Қаратаев: «Ғаббас, қай жағынан болсын, бар сыншыларымыздың ішіндегі бас көтерері. Бізде жаман да болса әдебиеттің бөлек жазушылары, жеке мәселелері туралы үлкен еңбектің шет жағасын көрсеткен - Ғаббас»», («Қазақ әдебиеті», 23.05.1937) - деген дерек келтіреді. («Парасат» 1990, №11, 6-7-беттер). Қазақ әдебиетінің тағы бір биік белесі, ғұлама ғалым, сыншы Бейсембай Кенжебаев Ғаббасқа арналған «Қажырлы қалам қайраткері» атты естелік жазбасында: «Ғаббас Тоғжановтың әдебиет сыншысы ретіндегі бір ерекшелігі - оның еңбектерінде публицистикалық стиль басым болатын, әдеби сын мақалалары өткір болып келетін. Ол бүгінгі ақын-жазушылар шығармаларының кем-кетіктерін баса көрсетуші еді»,  - деп, («Егемен Қазақстан», 1994 жыл 7 желтоқсан) сыншының қарым-қабілеті мен еңбектеріне әділ баға берген екен. Ал, бүгінгі күнде Ғаббас Тоғжанұлының мұраларына әлсін-әлсін назар аударып, еңбектерінде ескерте кетуді ұмытпайтын бірден-бір ғалым академик Тұрсынбек Кәкішұлы. Профессор Тұрсынбек Кәкішұлы Ғаббас еңбектеріне үңілу барысында оның сын жанрында жазғандарын саралай келе ең алғашқылардың бірі болып «Ғаббас - профессионал сыншы» деген. Сын тарихын зерттеуші ғалым Ғаббастың туғанына 100 жыл толуына орай «Егемен Қазақстан» газетінде: «Ғ.Тоғжановтың сыншылық және ғылыми еңбектеріне шолу жасағанда оның өнерпаздық стилі мен қаламгерлік қабілеті әбден қалыптасқанын аңғарамыз. Ғаббастың сыншылық стиліне тән бір сипат - жазбақ мәселелеріне бірден кірісіп, айнала орағыту, алыстан аңғарын аңғарту, теңеу, салыстыру тәсілін қолданбайтыны, айтар ойына, өрбітер пікіріне жетекші идеяларды, мәнді қағидаларды бірден түйдектеп келтіріп алады да, осымен мәселенің беті айқындалған шығар дегендей сыңай танытып, әрі қарай өзінің таным-білігін еркін, қысылмай баяндайды, өз позициясын дамытатын әдеби құбылыстарды ұтымды пайдаланады, дау-дамай тудыратын жайлардан жалтармай, қайта өнімді ойға өріс беретін ұшқынды пікірлерді маздатып отырады», - деп, жан-жақты анықтама береді.(«Егемен Қазақстан», 2000 жыл, 22 ақпан.)

Біз бұл мәліметтерді келтіре отырып Ғаббас Тоғжанұлының әдебиеттегі орны мен сын жанрына салған түренін, даңғыл жолын жаңғыртуды көздедік. Осы ретте алдымен сыншының «Абай» атты кітабына тоқталуды жөн деп таптық. Енді сол кітапқа үңіліп көрсек.

Бұл кітап жайлы айтқанда көрнекті ғалым, қазақ әдебиеті сының тарихына ең алғашқы болып ғылыми талдау жасаған ф.ғ.д прфессор Тұрсынбек Кәкішұлы «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» атты зерттеуінде: «Ғаббас Тоғжановтың қазақ әдебиеті тарихындағы тұңғыш монографиясында қайшылықты ой-пікірлер, түйіндер кездессе де, Абайды ғылыми жолмен танудың белесті бір шығармасы болды. Ұлы Абайды ұлт ақыны деп тану және бар өнімді ой-пікірлерді осы тұжырым аясынан өрбіту келешектегі көп ізденістер мен зерттеулерге соқпақ салып берді. "Әдебиет майданы" журналындағы құнды материалдар, мектеп оқулықтарындағы соны деректер, Ғ.Тоғжановтың тұңғыш монографиясы көп мәселені айқындап, ендігі жерде көркемдік шеберліктің өнерпаздық биігіне Абайдың қалай көтерілгенін айқындау міндетін көлденең тартты», - деп, таза әділ әрі зиялы пікір білдіреді.

Ғаббас Тоғжанұлының «Абай»  кітабы 1935 жылы Алматы мен Қазанда, «Қазақстан көркем әдебиет» баспасынан шыққан. 161 бет. Жауапты редакторы Қ.Жұбанов, техникалық редакторы Хасанұлы, жауапты корректоры Ахметұлы. Таралымы 8000+150.

Сыншы ғалым Абай туралы жазарда алғы сөз ретінде «Абайды әлі білгеміз жоқ» деген мақаласын келтірген. Ол бұрын да 1934 жылы «Әдебиет майданы» журналының №11-12 сандарында шыққан еді. Одан кейін «Абайдың заманы», «Абайдың өмірі, өскен ортасы, алған тәрбиесі», «Абайдың өлеңдеріндегі қайшылықтар», «Абайдың реализмі», «Абайдың ұлтшылдығы», «Абайдың кедейге, бұқараға көзқарасы», «Абай өлеңдерінде әйел мәселесі», «Абайға орыс культурасының қандай әсері болды», «Абайдың ақындығы» деген бөлімдері және «Қорытынды», соңғы қосымша ретінде «Ескі әдебиет мұраларын пайдалану жайында» деген ой-толғамын да енгізген екен. Өзіміз көріп отырғандай Ғаббас Тоғжанұлы Абайды таныту мәселесінде, әсіресе Кеңестік жүйеге сай зерделеуде жан-жақты еңбек еткені байқалады. Ақынның өмірін, ортасын, заманын айта келе коммунистік идеяға кереғар келетін «ұлтшылдығын» да сөз етеді. Сондай-ақ, бұл еңбектің сол кездегі саяси шеңберден асып кете алмағанын «Абайдың кедейге, бұқараға көз қарасы» және «Абай өлеңдерінде әйел мәселесі» деген бөлімдерден сезуге болады.

Қарап отырсақ сыншы Абайды тану үшін тек оның шығармаларына талдау жасап, мазмұнына үңіліп қана қоя салу жеткіліксіз болатынын айтқан.  Өйткені, Ғаббасқа дейін Абай өмірі мен шығармаларына қатысты жазылған мақалаларда ақынның шыққан тегі, ортасы, айналасы ешқандай да саяси, әлеуметтік негізі жоқ біржақты пікірлермен шектелген болатын. Осыны ескерген болу керек Ғаббас Тоғжанұлы кейінгі оқушылар кейбір кеткен қателіктеріме түсіністікпен қарасын дегені шығар:  «...біздің көбіміз (бәріміз десек те өтірікші бола қойман) қазір универсалмыз. Көп білгендіктен универсал емеспіз, көп міндет жүктелгендіктен, амалсыздан универсалмыз. Қазақ тұрмысында жұртшылық алдына түспей, білінбей қараңғы, тұйық жатқан мәселелер көп. Соларды ашқың келеді, түсінгің келеді», - деп (10-бет) ақталғандай болады. Яғни, «біз амалсыздан экономистің, заңгердің, саясаткердің жүгін арқалап жүрміз» дегісі келеді.

Ғаббас кітабындағы үлкен бір бөлім «Абайдың өмірі, өскен ортасы, алған тәрбиесі» деп аталыпты. Бұл бөлімде ол ақынның өмірге келуі, туған жері жайында егжей-тегжейлі тоқтап жатпайды.  Керісінше өзіне дейінгі айтылған, бар мәліметтерді қайталап шаршамай, Абайдың өміріне, келешек ақындығына әсертеткен жайттарды сараптайды. Мысалы:

«1845-жылы Абай туды. Абайдың ұяда көргені Құнанбай болды. «Ұша» көргені және Құнанбай болды. Абайды бала жасынан Құнанбай қасына алды, жанына ертіп жүріп, өз үлгісін берді. Баланы жасынан арамдыққа, зорлыққа, қулыққа баулыды. Құнанбайдың басқа үлгісі жоқ. Басқаны одан күтуге де болмайды. Абай ұяда нені көрсе, ұшқанда соны ілді. Жұрт аузында жүрген әкесі оған арман болды, қайта, мықтылығымды, жуандығымды әкемнен де асырам деген талапта болды. Абайдың 35-40 жасына дейін өлеңмен шұғылданбай, қалса Тобықтының, асса бір дуанның жуаны болып, ата жолын қуғанының түп тамыры Абайдың осы өскен ортасында, шыққан тегінде жатыр... Абайдың байлық, жігіттік кезіндегі үлгісі Құнанбай болғандықтан оның болыстыққа, билікке ұмтылғаны табиғи нәрсе. Анадан ешкім де данышпан болып тумайды. Жүре, көре, өсе біледі. Абайдың көрген, білген тұрмысы болыстыққа, билікке тартты», (36-бет.) - деген сөйлемдер біршама дүнені аңғартады. Еңбектің жазылу кезеңі қазақ байларының кәмпескеленген, құртылған және олардың атын атауға да тыйым салған заман болғасын Құнанбайдың «зорлықшыл, қанаушы, қатал» болып айтылуы да заңды. Бұл тек Ғаббастың ғана ойы емес сол кездегі идеологияның мүддесі екенін жоққа шығара алмаймыз. Осы ойлар арқылы Ғаббас Абайды Құнанбай секілді «зорлықшыл» болды деуден аулақ, керісінше оған әке ықпалы ерекше болды, әке жолы дұрыс көрінді деген ой айтқысы келеді. Демек, күні бүгінге дейін оқылып жүрген «әке мен бала араздығы» Ғаббастың айтуынша болмаған. Абай әкесін жек көрмеген, одан қашпаған, керісінше ата жолын берік ұстаған. Алайда ақын Құнанбайды қайталауды емес, өзінше жол іздеген. Зерттеуші Ғаббас Тоғжанұлы осы ойларын жинақтай келе: «Абай әкесі Құнанбайға жігіт күнінде: «Заман орыстікі, ол жеңген, біз жеңілген елміз. Ендігі күнде алысатын дұшпанның айласы мен әдісін білмесең, алысқа шығудан мағына жоқ. Мен орыстың өзін сүймесем де, өнері мен елінен үлгі алуға керек», - дейді. Міне, Абай осы кезде-ақ, орыс заңына қол соза бастап еді. Қысқасы, Абайдың болыс, би күйінде-ақ «жаңара» бастағаны көзге көрінген еді», - деп түйеді. (38-бет.) Абай өміріндегі бұралаң, түсініксіз жайттарын сөз қылғанда осы бір деректерді де ескермеуге болмайды. Ұлы ақынды тым орысшыл деп жақтырмаушыларға Абай өз аузымен «орысты емес, оның өнерін үлгі қылам» деп жауап беруі абыздың шын мәнісіндегі ұлт ақыны екендігін танытады. Ғаббас Тоғжанұлы Абайдың осы сөздерін мысалға келтіре отырып, оның жанын, орыс ақын-жазушыларына құмарлығын түсіндіргісі келеді.

Ғаббас Тоғжанұлының кітабындағы келесі бір бөлім «Абайдың өлеңіндегі қайшылықтар» деп аталыпты. Мұнда да сыншы Абай мұрасына социологиялық тұрғыдан қарайды.  Дәл сол кезде оның маңызы өте жоғары болғанға ұқсайды. Өйткені Абайға талас күшейіп тұрған шақта ақын өлеңдеріне әлеуметтік жағынан баға беріп, қалайда еңбекшілер жағына тартуды көздеген мақсат жатқаны байқалады. Ал, осы еңбекке қатысты өзіндік ой айтқан абайтанушы ғалым, профессор Мекемтас Мырзахметұлы: «Абай қазақ даласында жаңа туып, дамып келе жатқан буржуазияның идеологы деген көзқарасты 30-жылдардағы қазақ әдебиетінің сын жанрында кең көлемде насихаттауға Ғаббас Тоғжанов әрекеті басым жатты. Оның 1935 жылы ұлы ақын жөнінде жазылған тұңғыш монографиялық характердегі «Абай» деп аталатын кітабы, негізінен Абай шығармаларын ақынның әлеуметтік тегімен тікелей байланыстыра қарайтын тұрпайы-социологиялық таным тұрғысынан жазылған еңбектің үлгісі еді. Осы себептен де автор Абай мұрасының әр түрлі қырынан арнайы сөз етсе де, бұл тақырыптарға қатысты мәселенің бәрін де бір ғана ақынның әлеуметтік тегіне орай өлшем етіп алатын танымы тұрғысынан өрбітіп талдаулар жасап отырғаны бар»,  - деп бағалайды. (Мекемтас Мырзахмет. «Абайтану тарихы», Алматы, «Ана тілі», 1994, 96-бет.) Осы бір келтірген сөйлемдердегі «тұрпайы социологиялық» деген терминнің Ғаббас тұсында қатты ескерілмегені анық. Ол Абайды расымен де тап тұрғысынан талдағанда міндетті түрде ақынның әлеуметтік жай-күйі де сөз болатын еді. Мұны Ғаббас болсын, өзге де сыншылар болсын аттап өте алмайтын. Сондықтан, сыншы кітабына үңілгенде саяси ахуалға байланысты айтқан қата пікірлерін емес, көбіне ғылыми ойлар жетегінде жасаған батыл қадамдарына қараған дұрыс шығар.

Ғаббас Тоғжанұлы ұлы ақынды «байшыл» дегендегі көзқарасы коммунистік идеяға қарсы, зиянды бай табына қоспайды. Керісінше, «керітартпа саналған бұрынғы байларды кедейлерге, еңбекшілерге пайда келтіріп, өркениетке, мәдениетке ұмтылып, әлемдік дамудан, көштен қалмауға шақырды» деген тұжырымға тоқталады. Ол: «Абай өз тұсында қазақ байының ең жақсысы, үлгілі-өрнектісі еді. Абайдың тарихта аты қалғаны, Абайдың жаңашылдығы осы бай табын ілгері бастаймын, түзеймін дегенінде. Абай өз табынан асып ештеңе істеуге талаптанған жоқ. Абайдың не жырында, не қара сөзінде қандай мәселені көтерсе де, байшылдықтан ешбір қол үзбейді. Абайдың бұл жағы бір қалыпта, өзгермейді. Жалғыз-ақ, Абайдың бар ынтасы, мақсаты - қазақ байын жақсылыққа, наданды өнерлі, ақылсызды берекелі, жалқауды ерінбейтін, епсізді епті, берекесізді берекелі, дінсізді дінді қылу - міне Абай осыны арман қылды. Қазақ байлары осындай болса - қазақ халқы өзге халықтарға теңеледі деді». (44-бет) Осы бір ойда қандай қателік бар? Бүгінгі көзқараспен ой өрбітсек тіптен керемет емес пе? Тәуелсіз Қазақстанның байлары да жақсылық жасаудан қашпайтын, елдің берекесіне еңбек ететін, иман жүзді, адал, шен-шекпенге құмарта бермейтін болса деген арман қазақтың қай ақынында, қай зиялысында жоқ? Бәрі де осы бір жолда ой айтып, халық алдында ардақталып жүр ғой. Демек, Ғаббас Абай өмірін капитализмнің енді-енді етек жая бастаған уақытымен байланыстыра отырып айқтан осындай пікірлері дәуір тынысын, заман шындығын анық болжай алғандығын көрсетеді деп білеміз. Осы бір ойын жалғастыра отырып Ғаббас тағы да: «Абай ерте оянды, өзінше бай табына жол көрсетті, жаңа заманның программасын сызды. Абайдың - орыс дүниесінің тілін біл, малыңды аямай осы орыс білімін үйрен, шаруаңды ұқсат, егін сал, сауда жүргіз, түзден мал ізде, қол өнерін үйрен, болыстыққа шашылма, берекеңді қашырма - деген сөздері қазақтың капиталдаса бастаған байларының программасы еді. Осы программаны іске асыруда Абай талай соқпаққа түсті, бөгеттерге кездесті. Ең үлкен бөгет - Абайдың өз табының надандығы, шалалығы»,  - деп, (45-бет.) толықтырады. Мұндағы «қазақ байының надандығы, шалалығы» кәдімгі оқу-тоқу жолынан бұрын сауда-саттыққа әлі жетілмеген, бүгінгі тілмен айтқанда «бизнесмен» болып қалыптаса алмағанын білдіретіндей. Мұның жарқын мысалы Кеңес өкіметінің тараған шағында анық көрінді ғой. Капитализмнің, нарық заманының не екенін толық түсіне алмаған көп адам қоғам талабына қарай қолдарын  «мезгілінен кеш сермеді». Соның зардабын әлі күнге тартып келе жатқандар да жоқ емес.

Сол секілді Ғаббас Тоғжанұлы бұл кітабында Абайдың діншілдігін де сөз ете отырып оны коммунистик ұстаным, атеизмге әкеліп жапсыра салмайды. Керісінше «Абай діншіл, діншіл болғанда да жаңа дінді іздеді» (65-бет) дейді. Сол себепті де: «Абайдың молда-ишандарды сынағаны да осы тәрізді. Абай мұнда да молдалыққа қарсы емес. Абайдың тілегені - өтірік айтпайтын шыншыл молда», (65-бет) - деп көрсетеді. Абай «жаңа дін» іздеді дегендегі ойы «сол кездегі кейбір «аңқау елге арамза молда» болып, үшкіріп-түшкіріп адам емдеймін деп, ауруға  ауру қосып кететін тәуіп сымақтарды тұқыртып, олардың орнына әділ, шынайы білімді, тақуа, адал молдалардың үстемдік алғанын және олардың да дамып келе жатқан заманның ілімі мен біліміне, мәдениетіне жетік болғанын қалады» дегенге саяды. Абайда осы мақсат болды ма? Әрине, Абай дәл осындай алғырлығы, өзгешелігі арқылы бізге қымбат, биік саналып келеді. Ғаббас та өз зерттеуінде оны теріске шығармайды.

Ғаббас Абайды «ұлтшылдардың атасы» дегендегі пікірін өз еңбегінде жан-жақты ашып беруге тырысқан. Өз сөзінде сыншы: «Абайдан асудың орнына қайта ұлтшылдар көп мәселелерде кері кетті ғой. Көп мәселелерде ұлтшылдар Абайдың айтқанынан әрі бармады ғой. Ұлтшылдар қазақты оқуға шақырды, өнерлі бол деді. Бұл жаңалық па? Абай мұны бұлардан бұрын айтты ғой. Ұлтшылдар қазақ байларына болыстыққа таласпа, ақша шашпа, берекелі бол дегенді айтты. Бұл да жаңалық емес қой. Мұны да Абай ұлтшылдардан бұрын айтты. Ахмет молданы сынады, ел жеген оқығандарды сынады, мұнысы да жаңалық емес еді. Бұл да Абайдан қалған сөз еді. Қайта Абай молданы, болыстарды, билерді ұлтшылдардан анағұрлым батыл сынады. Ұлтшылдар төңкерістен бұрын да, соң да осы молда-ишандармен, би-болыстармен ылғайына баталас, табақтас болды.

Қысқасы, қазақ ұлтшылдарының төңкерістен бұрынғы азды-көпті тарихи мәні бар, қазақ халқына пайдасы бар деген істері, сөздері - Абайдан келіп шығады. Абай бастап, Абай айтқан сөздер болады», (75-76-беттер) - дейді.  Бұл пікір сол кездегі Әлихан, Ахмет бастатқан алашорда арыстарын төменшіктеу сипатында айтылды десек те, олардың түпкі ойлары мен Абайдың арманы ұштасып жатқанын сыншы ғалым тап басып танып отыр.

Абайдың бүгін зерттеушілер айтып жүрген Алашорда арыстарына ұстаз болды дегендегі ойларын Ғаббас Тоғжанұлы сын кітабында: «Абайдан бұрынғы, соңғы қазақ әдебиетін тексергенде Абай қазақ әдебиетінде кесек орын алып жатады. Абай - қазақтың жазба әдебиетінің атасы болып шығады. Абай өзінің 20 жылдық поэзиясымен қазақ әдебиетінде өзі әлінше школа жасады - жаңа бағыт ашты. Абайдан соңғы шыққан ақындар - сол Абай школасынан туған ақындар. Рас бұлардың Абайдан заманы басқа, әр қайсысының Абайдан айырмасы, өзгешелігі де бар. Бірақ, сонда да Абай мен бұлардың тап тілегі, жалпы сарыны бір. Ахмет, Міржақып, Мағжан, Шәкәрім тағы осы сықылды қазақтың байшыл ақындарының төңкерістен бұрын жазғандарына Абай әсері тіпті күшті болды. Абайды бәрі үлгі қылды», (78-бет) - деп, анық айтқан.

Ғаббас кітабындағы ең бір өзекті деген бөлімнің бірі «Абайдың ақындығы» деп аталады. Бізге, әсіресе қазақ әдебиетін зерттеуші, оқушы, танушы адамдарға қазақ әдебиетінің зерттеу өзектісі болып саналатын тарихи  тұлғалардың ең біріншіден шығармашылық қуатын білу маңызды. Тоғжанов монографиясы да осы бір шаруаны өте ұқыпты орындағанға ұқсайды. Ол Абай ақындығын, шығармашылығын талдай отырып өз тарапынан сол кезде ешкімнің ойына оралып, аузына түсе қоймаған бағалауларын айтады. Кітап авторы Абайдың ақындығына байланысты:

«Абайдың ақындығын сөз қылғанда, алдымен оның қазақ әдебиетіне жасаған жаңалығын анықтау керек. Абайдың әдебиеттегі жаңалығы қайсы? Біздіңше, Абайдың әдебиеттегі жаңалығы біреу емес - әлденеше.

Бірінші жаңалығы - Абайдың көркем сөзге-поэзияға көзқарасы. .... Абай өлеңнің үлкен өнер екенін білді. Ақындықты талантпен байланыстырды, екінің бірі ақын бола алмайтынын анықтады. Ақын болу қорлық, кемдік емес - үлкен өнер, өзгеден артықтық, жан байлығы деп ұғынды. (121-бет)

Абайдың екінші жаңалығы - қазақтың жазба ұлт әдебиетін жасауға бас болғаны. ...Абай өлеңі «ру» көлемінен асып, бүтін қазақ даласына қанат жаяды. Қазақ елін Абай түгел алады. Қазақты ұлт туы астына, елдікке шақырады. Абайдың осы жұртшылығы ел қамы, ел мұңы деп күңіренуі де қазақ әдебиетінде жаңа сарын.(124-бет)

Абайдың қазақ әдебиетіне кіргізген үшінші жаңалығы - орыс әдебиетінің үлгілерін алуы. ...Бұл жөнінде Абай үлкен қырағылық көрсетті, ірі ақын, ұлт ақыны екендігін білдірді, сондықтан біз Абайды бірінші рет өнерлі елге қол созған, өнерге ұмтылған өнерлі, талапты ақын дейміз. (124-бет)

Абайдың төртінші жаңалығы - қазақтың тіл байлығын ұқсата білуі. ... Абайдың істегені қазақтың ескі ауыз әдебиетіндегі, халық аузындағы, күнбе-күнгі тұрмыстағы айтылып жүрген, қарапайым, жалпылама жұртқа түсінікті тілін пайдалана білді. Көркем әдебиеттің керегіне жаратты. Ақыны келіссе қазақ тілі де көркем, образды тіл, өз әлінше бай тіл екендігін көрсетті.

Абайдың қазақ әдебиетіндегі бесінші жаңалығы - Абайдың жаңа әдебиет түрлерін жасауы. Қазақ поэзиясына Абай түр жағынан көп жаңалық кіргізді. Абай өлеңдерінің сарыны, бағыты, мазмұнындағы жаңалықтар өлең түрлерінде де көзге анық көрінеді. Абай өлеңдерінің тілін, түрін, кестесін ғылыми жақтан тереңдеп ерекше тексерген кісі Абай өлеңдерінің түр жағынан бүгінгі қазақ поэзиясына да бірсыпыра қолайлы үлгілер табар еді. Абай жасаған өлең үлгілері әлі түгел пайдаланылған жоқ. (130-бет)

Абай самородок, қарадан оқымай шыққан талант. Бірақ, заманы, өскен ортасы, алған тәрбиесі, шыққан тегі - бәрі де Абай талантын өсірерлік болмады, қайта өшіруге тырысты. Сондықтан, Абай сынды ақын құлашын жая алмады. Көсіліп отырып, кеңінен толғап, терең, үлкен темалы кесек поэзия жасай алмай кетті. Абай арманда кетті», - деп,  (137-бет) бүгінгі күн толғамына да және өзінің таптық көзқарасына да қарсы келе қоймайтын байлам жасайды. Бұл да «анық Абайды» танудағы Ғаббас Тоғжанов тарапынан берілген өлшеусіз ғылыми зерттеу, жет түсіну деп ұғамыз. Басқасы басқа, Абайдың ақындығын зерттеп, оған әділ бағасын беріп, қазақ әдебиеті төрінен алар орнын жарқырата көрсетуі сыншының әдеби сын жанрына терең болай алғанын аңғартады.

Сөйтеді де қорытынды сөзінде: «Ал, бүгінгі қазақтың жаңа жұртшылығы қазақ еңбекшілері, коммунистері - біз қалай Абайды пайдаланамыз? Абайдың қазақ еңбекшілеріне берері не? Біз, әрине, Абайды ұлтшылдарша бұзып-жармаймыз. Абай - бізге мұра, ескінің асылы, ескірген байлығы. Абайды біз түгел аламыз. Сол түгел келген Абайдың біз жақсысын да, жаманын да қалың еңбекшілерге ашық айтамыз. Абай сықылды өз заманында қазақты ілгері бастырған тарихи адамның, үлкен талантты ақынның жазғанын бір жағынан өткен өмірдің айнасы, тарихы деп қарасақ, екінші жақтан - Абайдың әлі күнгі ескірмеген шындығын, әдемілігін жоймаған образды асыл сөздерін бүгінгі жұртшылыққа да үлгі қыламыз. Қалың еңбекшілерге ұғындырамыз», - деп серт етеді. (138-бет.) Абай мұрасының ескіріп тасада қалмайтынына, жаңа заман жастарымен бірге жасай береріне оқырманды сендірмекке, сол жолда еңбектенуге ниет етеді. Ол ниетінің ақталғаны, ұмыт қалмағаны бүгінгі ғылыми ортада өз әлігше айтылып келеді, алайда толық баға беріліп, жан-жақты талдау жасалды дей алмаймыз.

Сонымен, Ғаббас Тоғжанұлының «Абай» кітабы қанша жерден таптық, социологиялық тұрғыдан жазылды, Абайды кейбір тұстарында жөнсіз байшыл етіп көрсетті десек те, әдеби сын, ғылым жөнінен орынды сынады, артық-кемі бола тұра алғашқылардың бірі болып кеңінен сөз етті, әр қырынан танытуға, әсіресе ақындық келбетін айқындауда өлшеусіз үлес қосты деп айта аламыз. Мұндай еңбек жазу әркімнің де қолынан келе бермейтіні шындық. Осы ретте Ғаббас Тоғжанұлы ауыр жүкті әлі жеткенше арқалай алды деп танимыз.

Ғаббас Тоғжанұлы 37-нің қуғын-сүргінінде ең алғашқылардың бірі болып сотталып, 1938 жылы 25 ақпанда өзге де қазақ зиялыларымен қатар атылған. Қанша жерден Кеңестік идеологияға қызмет еткен күннің өзінде де оқыған азаматтардан арылу саясатынан ол да аман қалмады. Ғаббасқа қарата жабылған жалалардың ең бір үлкені де осы «Абай» кітабы болды. Ол туралы   Ақынжанов Мұсатай 1937 жыл, 4 шілде «Социалистік Қазақстан» газетінде «Алашордашыл бір контрабанда туралы» деген мақала жазып: «Жұртшылығымыз Абайға жағылған кірді аршып, Абайға нағыз дұрыс баға беріп, Абай өз заманының шыншылы, прогресті жолдағы алдыңғы қатардағы адамы, мәдениетшіл ақын деп бағалап отыр. Контрреволюцияшыл қазақ ұлтшылдарын, оның лидері болған Бөкейхановты осы Абайға теңеу Алашорданың обьективті революцияшыл рөлі бар деген сөз. Тоғжанов Бөкейхановты Абайдың ісін аяқтаушы дейді. «ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ байшыл әдебиетін жасаған Абай, Ахмет... Шәкәрім, Мыржақып» деп, өңшең контрреволюцияшыл ақынды Абаймен қатар тізеді. Абайдың мұрасына осылардың «мұрасын» да қосақтайды. Бұлардың мұрасы болмағанда «Қазақтың бүгінгі пролетариат әдебиеті болмаған болар еді» (147,158-беттер) деп, бал ашады», - деп, ешқандай да ғылыми негізі жоқ жала жауып, «тырнақ астынан кір іздейді». Сол секілді қазақ әдебиетінің сын жанрында өзіндік із қалдырған, есімі барша жұртқа жақсы таныс Мұхаметжан Қаратаев та 1937 жылы 23 май айында «Қазақ әдебиеті» газетінің №24 санында шыққан «Қазақ әдебиетіндегі сынның міндеттері. Сын туралы теріс түсініктер» дейтін мақаласында  Ғаббастың «Абай» монографиясынан ұлтшылдық бағыт іздеп, бірер мысалдар келтіреді де: «...Сонымен, көріп отырсыңдар, байда не болса сол Абайдікі де, Абайда не болса ол байдікі. «Абайдың тарихта аты қалғаны» осы бай табына басшы болғандығы. Ендеше, Абай мен Әлихан, Ахмет, Міржақыптар бір адамдар. Бұдан артық Абайға кір жағу болмас, бұдан артық қазақ байына, қазақ ұлтшылдарына қошемет, құрмет ету болмас. Абайды Ахметпен қатар қойып, Ғаббас Ахмет туралы баяғы ұлтшылдық пікірін қайта қоңырсытып отыр. Абайды айналып үйіріліп келіп, ұлтшылдарға ұстап беріп отыр.

Бүкіл Қазақстан болып, қазақтың халық ақыны Абайдың өлеңіне 30 жыл толған юбилейін өткізгеннен кейін де мына сықылды көрер көзге ұлтшылдықтың қолтығына су бүркіп отырған, зиянды кітаптың басылып шығуы күйнерлік іс», - деп «ашынады».  Газет беттерінде айтылып жатқан осындай сындар, жабылып жатқан жалалар НКВД иісшілдері үшін таптырмас айғақ ретінде алынғаны өтірік емес. Біз мұнда да ешкімді айыптамаймыз, алайда олардың кейбір әрекеттері «құланның қасуына, шүріппенің басуы сәйкес» келіп қалғанының кері болса керек.

Ғаббас Тоғжанұлының еңбектері мен сыни ойларына, жеке басына байланысты бүгінгі күнде де әлі оңды көзқарас қалыптасты деуге болмайды. Оған себеп сыншының кеңестік, таптық тұрғыдан айтқан ауыр ойлары мен бүгінгі ғылыми ортаның әлі күнге «біреуді ақтау үшін біреуді қаралау» ұстанымынан шыға алмай келе жатқаны. Сондай-ақ, абайтану саласында айтулы еңбек етіп жүрген ғалымдар да Ғаббастың кітабына үстірт қарап, «тұрпайы-социологиялық таным» деп қана бағалап, көп көңіл бөлмей кетіп жүр. Тіпті, бұл кітаптың айтары белгілі, пайдасы аз, болашағы жоқ дегенге саятын пікірлер де айтылып қалады. Ол әрине тек қана біржақты таным. Ал, нағыз ғылым қай саланы болсын зерттегенде жан-жақты сипаттауды және әділ бағалауды талап етеді. Біздің ойымызша Ғаббас Тоғжанов мұрасы да осы талқылаудан, саралаудан өтіп, өзінің шынайы бағасын, әдебиеттегі еңбегіне лайық құрмет-қошаметін алатын уақыт жетті. Тек таза ғылыми санаттан көз тоқтатып, назар аудару ғана қалып отыр.

Нұрбек Түсіпхан