Ермек АМАНШАЕВ: АБАЙ ЖӘНЕ МОНТЕНЬ

Бахтин «Ауызша творчество эстетикасы» атты еңбегінде: «Шекспир шығармалары – өз дәуірінде ашылмай қалған символдар мен мағыналар қазынасы», – деп жазған болатын. Көрнекті әдебиет теоретигінің белгілі тезисін талдап, пікір таластырмай-ақ өзімді мазалап жүрген кейбір ойларыммен бөліссем деп едім. Абай Құнанбаевтың 175-жылдығы қарсаңында дәрежесі биік мерейтой мәртебесінің оң іске пайдаланылуын көздей отырып, әкімшілік-басқару жұмыстарымен, ұйымдастыру-қаржылық қоры көздерімен мінсіз қамтамасыз етілуін, ұлы ақынның рухани мұрасын қазіргі заманымыздың келбет-бейнесімен үндестіре біліп, кіндіктес қарастыратын ғылыми-методологиялық жаңалықтар ашып, кеңестік реализм концепциясының дәуірі жүріп тұрған заманда жабысқан өлі терісін сылып алып, тағы бір мәрте даналық ой елегінен өткізіп алуға тырысқанымыз жөн болар еді. 

Абай дәуірі, оның қазақ мемлекеттілігінің дамуы барысындағы маңызы; ақынның тарихи, әлеуметтік, мәдениеттанушылық құнарлы қара топырағы; ойшылдың өзі өмір сүрген заманының қоғамдық, ғылыми-интеллектуалдық ортасына еткен әсер-ықпалы, қазіргі заманның әдеби контексіндегі алар орыны, бұл – ақын мерейтойында сана елегінен қайта өткізіп, жаңғыртылуы тиіс мәселелер. Қарап отырсақ, Хәкім Абайдың рухани мұрасы творчестволық және ғылыми айналымға қосылғалы біраз заман өткен де сияқты. Ел жаңарады дейтін бір ғасырдан астам уақыт артта қалыпты. Алайда  бүгінде оның мол мұрасын зерттеуде негізінен текстологиялық және хронологиялық бағыт басым болып тұр. Алдағы уақытта оның креативті кеңістігінің, рухани ізденістерінің тұңғиығына үңіле отырып, қайталанбас ерекшелігі ақынның әлемдік филологиялық және философиялық ой-толғаулары іргетасының асыл құйылымында жатқанын көрсеткеніміз маңызды болар еді. Ақынның ой-санасының сакральді-мифологиялық негізіне тереңдеп, көркемдік бай образдарының қайнар бұлақтарын көзеп, ой қуатын, құт-кие, қасиетін мәдениеттану тұрғысынан ыждағатты талдау  қажет. Сонымен қатар Абайдың стилистік-образдық көркем әлемі, оның поэтикалық метафораларының дәстүрлі номадтық (тәңірлік) эстетикамен кіндіктес қабат-қабат ойлары тоғысып, арнасы кеңіп, кемелденуін зерттеу мәселесі де маңызды. Абайдың рухани толысуына Шығыстың ұлы шайырлары мен ойшылдарының еңбектерінің ықпалын анықтау да маңызды.

Абайды әлемнің ұлы ақындар шоқжұлдызы Шекспир, Данте Алигьери, Байрон, Гете және Пушкиндердің биігіне апарып қою қолымыздан келе ме? Сыны мен сырын жарқыратып, ақын даналығынан төгілетін сәулені адамзат көркем ақыл-ойының көкжиегіне көтере аламыз ба? Абай мұрасының бүгінгі күнмен үндестігі неде? Оның адамзат алдында ұлылығы неде және ой тоқырауына ұшыраған қазіргі заманның ауған көшін қалай оңғарады? Күш-қуатты мерейтойды дүрілдетіп, думанды өткізуге сарп етпей, төрткүл дүниені толғандырып отырған концептуальді мәселелерге жұмсайтын кез келді. Абайдың «Қара сөздері» қайта үңіліп, астарын нақтылай түсуді талап етеді. Бұл тақырып бойынша ұлттық академиялық ғылым жеткілікті түрде аналитикалық, ғылыми-зерттеу материалдарын жинады. Бұл материалдар да, ақынның өзге де мұралары тәрізді методологиялық тұрғыдан қайта түлеуді қажет етеді. «Қара сөздер», «Ғақлия» – кейбір аудармаларда сөз төркіні мүлдем өзгеріп, құлаққа түрпідей тиеді. «Қара» сөзінің контекстін «қара өлең», «қарапайым», «қара бала», «қара домалақ», «қарабайыр», «қара домбыра», «қара шаңырақ» деп келетін қасиеттеуді білдіретін теңеулер синонимімен астасып қабылданатындай болғаны дұрыс деп санаймыз. Әңгіме бұл жерде лексикалық материалдың тілге жеңіл, айтуға оңай, үлкеннің де, кішінің де көңіліне қона кетердей «халықтық», қарапайым түрде әдейі берілуі туралы болып отыр. Абайдың біз айтып отырған контекстегі «Қара сөздері» шығармалардың көтеріңкі ырғақ, құйылып түскен жұп-жұмыр поэтикалық шумақтармен емес, баршаға түсінікті ауызекі тілде айтылатын («қарапайым», «қарабайыр») сөздермен жазылғанын көрсетеді. Абайтану негізін қалаушы, ұлы қазақ жазушысы Мұхтар Әуезов «Қара сөздерді» мұқият зерттеп шығып, олардың қайталанбас жанрлық ерекшелігіне, шығарманың баяндау тілінің сонылығына, творчестволық әдістер мен шабыт қайнарының алуан бояулы екендігіне көңіл аударды. Солай бола тұра, қазақ ғалымдары осы уақытқа дейін Абайдың «Қара сөздерінің» жанрлық мәнін, және де шығарманың текстологиялық, көркем-концептуальді арқау-тінін дәлме-дәл анықтап, бағасын бере алмай отырғандарын айта кету керек. Бұдан зерттеулерді тереңдете, жан-жақты жүргізе беру керек деген ой туады. Бүгінгі күні интерактивті алаңдарда, әлеуметтік желілерде ақынның творчестволық мұрасы, ол мұраларды зерттеу кезең-кезеңімен көрсетіліп, зерттеудің қорытынды-нәтижелері туралы ақпараттар ашық тұр. Абай мұрасын зерттеушілердің бірі, көрнекті ғалым Мекемтас Мырзахметов абайтанудың қалыптасу жолдарын негізгі 2 кезеңге бөліп қарайды: 1889-1933 жылдар – абайтанудың қалыптасуының алғашқы кезеңі және 1934-1961  жылдар – Әуезов кезеңі. Алғашқы кезеңде Абай творчествосының объективті бағасы Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев еңбектерінде берілді. Ақынның көзі тірісінде «Дала уәлаяты газетінде» Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің Абай туралы мақаласы жарияланды. «Абай дәстүрін өз творчестволарында Ш.Құдайбердиев, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, С.Дөнентаев және басқалар жалғастырды. Қазақ тарихының не ілкі, не кейінгі кезеңдерінде оның рухынан асып түсердей ақын болған емес». Бұл – Әлихан Бөкейхановтың 1905 жылы «Семипалатинск ведомоствосында» орыс тілінде жазылған мақаласынан үзінді. Абай мұрасын зерттеу мен халыққа танытуда 1915 жылдың 13 ақпанында Семипалатинскіде, қала зиялыларының ұйымдастыруымен приказчиктер клубында орыс және қазақ тілінде өткен әдеби-музыкалық кештің маңызы зор. Кеш өткізушілердің арасында – оқытушы Нұрғали Құлжанов пен оның зайыбы Нәзипа Құлжанова болды. Кеште 16 жастағы семинария оқушысы, кейіннен ҒА-ның алғашқы академигі және Қазақстан Ғылым Академиясының тұңғыш президенті болған Қаныш Сәтбаев Абай өлеңдерін оқып, домбыра мен мандолина тартты. Қалай десек те, зерттеу еңбектерін сонау 1918 жылы «Абай» журналында жариялаудан бастаған Мұхтар Әуезов  абайтану негізін қалаған алғашқы ғалым екенінде шәк жоқ. Абайдың бір томдығын құрастыру оған 1925 жылы тапсырылады да, 1933 жылы Әуезовтің соңғы сөзі және түсініктемелерімен кітап болып басылып шығады. Іздеген адам ғаламтордан оңай табатын бұл материалдар әрқилы сипатта жазылған әрі ғылыми тұрғыдан жүйеге келтіріліп, бағалауды талап етеді. Қазақ ғалымдары, Шығыстың ұлы ойшылдары мен ақындары: Физули, Шамси, Сайхали, Навои, Саади, Фирдоуси және орыс әдебиетінің классиктері: Пушкин, Лермонтов, Крылов, Л.Н.Толстой, Салтыков-Шедрин, Тургенев, Достоевскийлердің Абай творчествосына тигізген әдеби-дүниетанымдық ықпалын жан-жақты зерттеді. Абайдың шет ел классиктері – Байрон мен Гетені құрмет тұтып, терең зерттегеніне көз жеткізетін зерттеу еңбектері де бар. Қазақстанның филологиялық ғылымы ақынның осындай жан-жақты творчестволық және рухани ізденістері оның сан қырлы, кемел тұлға болып қалыптасуына әкелгенін дәлелдеп отыр. Абайдың көзі тірісінде бар-жоғы бірнеше өлеңі ғана жарық көріп, бір де бір кітабы басылмағаны белгілі. Оның шығармалары қазақтың тарихи-қаһармандық, лиро-эпикалық, поэтикалық дастан-жырларды қырық күн бойы жырланса да естігенін сол сәтте жаттап алатын жадының құйма құлақ мықтылығы, ұлт мұрасын көзінің қарашығындай мәпелеп, ұрпақтан ұрпаққа жалғап отыратын ауызша-творчестволық халық дәстүрінің арқасында сақталып, бізге жетті. Абайдың көптеген өлеңдері мен поэмалары жатталып, халыққа тарап отырды, ақын талантын құрмет тұтушылар шығармаларын қағазға көшіріп, бір жүйеге келтіріп, көбейтіп таратумен айналысты. Дара ұлының қадірін асырған дана халқымыздың сұңғылалығына бас иеміз! Ақынның ширыққан, шымырқанған шығармашылық тынымсыз ізденістері, ой түбінде жатқан асылдарын халыққа жеткізуге ұмтылысы, өмір, махаббат, дін, уақыт пен өзі, халық туралы еркін түрде сыр ақтара отырып бұхараға  қарапайым тілмен жазған толғаныстары, Абай Құнанбаевтың шығармаларының ішіндегі ең бір терең де өткірі – «Қара сөздер – Ғақлияның» (1890-1898) тууына әкелді. Азия жазушыларының Нұр-Сұлтан қаласында өткен І Форумында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Әдебиетіміздің гүлденуі ұлы ойшыл Абай даналығымен тығыз байланысты. Оның шығармалары барша адамзаттың рухани байлығы санатына жатады», – деп атап көрсетті. Осы сөзді ойға түйе отырып, Абай Құнанбаевтың 175 жылдығын ресми атап өту қарсаңында мерейтойлық шаралар Абайдың творчестволық мұрасын методологиялық, мәдениеттану тұрғысынан қарастыратын жан-жақты ізденіс-зерттеулер мен жаңалықтарға толы болып, бүгінгі күннің имани құндылықтарын белгілеу ісінде жаңа серпін беруі тиістігін атап өткіміз келеді. Абайдың бүгінгі заманға берері не, әлемнің әдеби және интеллектуалды контексінде алар орыны қандай? Бесіктегі баласынан еңкейген кәрісіне дейін жаһанданған әлемде өмір сүріп жатқан ұлттың рухани әз-әулиесінің біз үшін маңызы неде? Адамзат өркениетінің жан-жақты, бітім-болмысын құраушы тұжырымдама және ұлттық бірегейлігі – осы маңызды тезистер Абай Құнанбаевтың 175 жылдығының аясында пікірталастар алаңына айналар темірқазығы болуы тиіс. «Ғақлияға» қайта оралайық. «Ғақлия» немесе «Қара сөздер» 45 қысқа мысал және философиялық трактаттардан тұратын іргелі шығарма. Абай «Сөздерді» 45-53 жас аралығында, «мыңмен жалғыз алысқан»,  «соқтықпалы, соқпалы» өмір жолынан өткен, қайран жастығы артта қалған, тағдыр тауқыметін тартып есейген, болыстыққа түсуге тәуекел еткен, күйбең тірліктен күйзеліп, күдер үзген, етжақындарынан айырылып қайғыдан қан жұтқан, өмірдің ащысын да, тұщысын да әбден татқан, қайран сөзі қор болған жеке басының экзистенциальді мектебінен өткен кезінде жазған еді. «Сөздер» – оның көзі жеткен ақиқаты, ашқан жаңалықтары, түңілуі, ой тұжырымдары және өз ғұмыры, ортасы, уақытына шығарған үкімі. «Жақсы болсын, жаман болсын, өмірдің көбі кетіп, азы қалды: айтыс-тартыс, дау-шар, үміт пен күдік арпалысып…». «Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық – әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік: қажыдық, жалықтық; қылып жүрген ісіміздің бәрінің баянсыздығын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал енді қалған өмірімізді қайтып, не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын.  Ақыры ойландым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кім де-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ», – деп жазды Абай, «Қара сөздерінің» әлқиссасында. «Сөздерде» дегдар тұлға өз халқының тұрмыс-тіршілігінің көкейкесті мәселелерін, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, имани-этикалық ұстанымдарын қозғады. «Қара сөздердің» құрылымы, жанр ерекшелігі, оқырманмен бетпе-бет келіп, өз атынан сөйлеуі, әр «сөздің» (бөлімнің) контексінде екшелген нақтылы мәселеге  тереңдеуі, оны өз болмысы деңгейінде жаны ышқына толғанып, ой елегінен өткізуге талпынысы өзінен кейін дүниеге келген дүние жүзі халықтарының ұлы жазушылары, философтары, ғалымдарына зор ықпал еткен әлем әдебиеті мен философиясының көрнекті шығармаларының бірін еске түсіреді. Ол – Қайта өрлеу дәуірінің жазушы және философы, жарық дүниеде Ұлы даланың данышпаны біздің Абай сияқты – 59 жас ғана ғұмыр кешкен (1533-1592)  Мишель Монтеннің «Тәжірибелері». Монтеннің «Тәжірибелері» осы уақытқа дейін ең бір сусап оқитын, қазыналы еңбектердің бірі. Осы жолдардың авторы «гуглдағы» «Монтень, тәжірибелер» тегасын ашып қалып, қарапайым замандасының мынандай ерекше пікіріне тап болды: «…Монтень – танымал блогер. Мыңдаған адамдар оны өзіне дос санайды, әрқайсының үстелінің үстінде ақыл-кеңес беруге әрқашан әзір кішкентай Монтень тіршілік етеді. Өздері және шеттерінен алып – Шекспир, Декарт, Вольтер, Бейль, Монтескье, Дидро, Руссо, Пушкин, Герцен, Толстой. «Шекспирде Монтеньнің қолтаңбалары өріп жүр, Паскаль мен Декарт онымен айтысады, Вольтер оны қорғап шыр-пыр болды; Бэкон, Монтескье, Дидро, Руссо, Ламетри, Пушкин, Герцен, Толстойлар ол туралы жазды, еңбектеріне сілтеме жасай отырып Монтеньнің айтқандарымен келісетіндіктерін білдірді немесе пікір таластырды», – дейді Уикипедия. Уикипедия сонымен қатар мынандай дәйектерді келтіреді: кітап жазу («Тәжірибелер») 1570 жылы қолға алынды. Алғашқы басылым 1580 жылы Бордода шықты (екі том); екіншісі – 1582 жылы басылып шықты. Монтеньнің «Тәжірибелері» – тап бір «ерігіп отырып» жазғандай-ақ, құрылымының өте қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Сымдай тартылған жоспар байқалмайды, басқа келген ой сол қалпында қағазға түсіп отырған, бірінен соң бірі келе беретін қаптаған цитаталар тұрмыси тұжырымдармен сабақтаса өріліп отырады. Қып-қысқа бөлімдер мен далиған бөлімдер араласып кеткен.

Монтень – кейіннен әдеби болашағы зор болып шыққан эссе жанрының әкесі. «Эссе» сөзінің өзі (француз тіліндегі мағынасы – essais – «тәжірибелер, байқап көру») бүгінгі күнгі мағынасында Монтеньге тиесілі. Оны философиялық тұрғыдан қарағанда скептицизм деп түсінуге болады, алайда ол скептицизмнің мүлдем ерекше түрі. Монтеньнің скептицизмі – тағдыр тәлкегіне ұшырап, қанаты қайырылған, адамдардан көңілі қалғандықтан пайда болған өмірге деген ащы көзқарас пен түп тамырында таным таяздығына кекесінді білдіретін философиялық скептицизмнің аралығындағы керегенің көгіндей дәнекер. Жанжақтылық, көңіл тоқтығы және сана айқындығы осы екі бағыттың ешқайсын бөле жармай, ортасында тепе-тең  көзқарас сақталауын қамтамасыз етеді. Монтень «Тәжірибелерінің» күнәдан арылуға бағытталған сарында болуы тағы бір аса ірі ойшыл – Жан Жак Руссоның «Күнәдан арылуды» жазуы кезінде үлгі болды. «Эссе күрделі образдық ойлау тұрғысынан қарапайым түсінік пайымына, көркемдік-жанама түсініктен тұрмыси ойлау жүйесіне дем арасында өтуге апарар біртұтас сана ағымы ретіндегі жанр» деп жазды белгілі мәдениеттанушы, «Интеллектуал Күні» ұйымы бастамасының авторы – Эпштейн.

         «Эссе жанры қандай жанр?» дегенге келсек, Уикипедия былай дейді: «…Эссе – әдеби жанр, ол – автордың нақтылы себеп пен құбылысқа байланысты алған әсерін, ой түйіндеуін білдіретін көлемі шағын және композициялық құрылымы еркін прозалық шығарма… Журналистика әбден меншіктеген, бұқара аудиториясына лайықты тілде жазылып, автордың жеке көзқарасын әдейілеп көрсететін жанр. Жанрдың арқауы философиялық, публицистикалық негіз және еркін баяндау тәсілінен тұрады. …Көлемі мен атқарар міндетіне келсек, эссе бір жағынан, публицистикалық мақала мен әдеби очеркке (оны көбіне эссемен шатастырады) келіңкірейді, екінші жағынан – философиялық трактатқа жақын. Эссе стиліне образдылық, ассоциациялардың оңай қабылдануы, қанатты сөздер қолданылуы, ойдың шендестіруге жеңілдігі де кездесіп тұруы, ақтарыла сыр ашу мен әңгімелесу интоннациясы болуы жатады. Кейбір теоретиктер көркем әдебиеттің эпос, лирика және драмадан кейінгі төртінші түрі ретінде қарастырады» Эссе жанрына мінездеме беретін, жоғарыда келтірілген структуралы-типологиялық, лексико-семантикалық және стилистік-образдылық түрлер Абайдың «Қара сөздеріне» де қатысы бар. Мишель Монтень, өзінің атақты шығармасы «Тәжірибелерінің» әлқиссасын өзіміздің ұлы ақынымыз Абай «Қара сөздерін» бастағандай бастайды: «…Бұл – шын жүректің сөзі, оқырман. Ол әп дегеннен сені, менің отбасылық және жеке басқа қатысты мақсаттан басқа ешқандай мақсат көздемегенімнен хабардар етеді. Мен сенен келер пайда туралы, басыма қонар бақ пен бөленер даңқ туралы ойлаған емеспін. Ондай мұратқа қол сермеуге бойымда қажыр-қайрат та қалмады…  Былайша айтқанда, кітабымның мазмұны – мен өзім, ал бұл дегеніміз, әр сәт алтыннан да қымбат уақытыңды үрген қарыннан да жеңіл әрі қара бақырлық құны жоқ нәрсе үшін қиюға татымайтын нәрсе. Қош, бұратала!» Абай Құнанбаевтың «Қара сөздері» мен Мишель Монтеньнің «Тәжірибелері» – сыртқы типологиялық структурасы ұқсастығында ғана емес, адам өмірі, тұрмысы, Құдай туралы нанымы, уақыт туралы толғауларының ішкі лексикалық-семантикалық мән-мағынасы және философиялық пайым-түсініктерінің тонның ішкі бауындай жақындығында. Қос еңбек те мұң-мұқтаж, торығу, түңілу, шарасыздық секілді мехнат кешкен өз замандастарының жан қиналысын жүрекпен қабылдап, бірге азап шегулерімен егіз дүниелер. Бұл шығармалар – авторларын адамзат тұрғанша бірге жасардай әйгілеген іргелі еңбек болуымен қатар, адам баласының әдеби және философиялық ойының дамуына ерекше серпін берген еңбектер. Абай өз дәуірінің аса ірі пассионарлық тұлғасы ретінде, Монтеннің еңбегімен танысқаннан кейін (өзі зерттеген орыс, европа ақындары, жазушылары, философтарының шығармалары арқылы) өткір хауас күшімен, өз бетімен, рухани кемелденіп көкірек көзі ашылуынан және креативті жаңалық ашулары арқылы, қазақ ұлттық әдебиетінде соныдан соқпақ салып – эссе жанрының негізін салушы болды. Бұл жанр уақыт өте келе әдебиет әлемінде өзге жанрлардан оза шауып, суреткерлер жиі қалам тербейтін жанрға, тіпті (Марсель Пруст, Гюнтер Грасс, Альбер Камю, Кэндзабуро Оэ, Андре Моруа, Хосе Ортега-Гассет, Жан Поль Сартр және де басқа) кірпияз өнер тудырушылар мен ойшылдардың сүйікті жанрына айналды. Абайдың шығармашылық данышпан тұлға және сұңғыла көрегендігі де осында. Хәкімнің тарих алдында, ұлт және өз тағдыры алдында сіңірген еңбегі де осында. Өйткені, Абайдың «Қара сөздері» Мишель Монтеннің «Тәжірибелері» сияқты әлемдік әдебиеттің іргелі шығармалары санатына жатады. Осы ой-пікірлерімізді салмақтай келе, қазақ ғалым-филологтарының жаңа буыны Хәкім Абайдың ұлы кітабы «Ғақлия – Қара сөздерін» негізге ала отырып, қазақ әдебиетінде жаңа жанр – эссе жанрының негізін қалаушы ретінде Абайдың творчестволық мұрасын зерттеуде ғылымның тағы бір креативті тыңына түрен салу мүмкіндігін тиісінше пайдала алады деген сенім білдіруге хұқымыз бар. Әрине, алға қарай, осы қысқа ғана мақалада өзіміз нобайын сызып қана қойған маңызды тақырып қазіргі қазақ филолог-абайтанушыларымен қатар Қазақстанның философия және мәдениеттану саласы ғалымдарының да Абай еңбегін тереңіне бойлай зерттеулеріне өзек боларына сенеміз.

Орыс тілінен аударған Асылбек ИХСАНОВ