Қалиакбар ҮСЕМХАНҰЛЫ: АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІ ТЕКСТОЛОГИЯСЫНЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

Аңдатпа: Абай еңбектерін танып, зерттеуде ерекше маңызы зор мәселенің бірі ақын шығармаларына текстологиялық ізденістер жасап, басылымдарда ағат алынған, қате кеткен сөздерді түзету. 

Мақалада Абай Құнанбайұлының шығармаларының жинақталып, реттеліп, баспадан шығу барысы қысқаша баяндалады. Сондай-ақ осы жинақтарда ала-құла алынған атаулар мен орфографиялық, мағыналық қателіктерге тоқталып, Абай шығармаларының ең алғашқы басылымы мен кейін шыққан жинақтарындағы кей сөздердің айырмашылықтары сараланды. Абай өлеңдерін зерделеу барысында текстологиялық және салыстырмалы зерттеу әдістері қолданылды.    

 ***

Биыл ұлы ақын Абай Құнанбайұлының дүниеге келгеніне 175 жыл толса, хакімнің тұңғыш шығармалар жинағы жарық көргеніне 111 жыл болды. Ал  ақынның 1886 жылы «Дала уәлаяты» газетінде Көкбайдың атынан жарияланған «Жаз», «Болыс болдым мінеки» өлеңдерінен бастап есептесек, Абай туындыларының баспа бетін көргеніне 136 жылдан асыпты. Міне осы бір жарты ғасырға жуық уақытта қазақ ұлты Абай Құнанбайұлының шығармаларын ұлт руханиятындағы баға жетпес байлық ретінде бағалап, шығармаларын сан қайталап бастырып, керек десеңіз шетел тілдеріне дейін аудартып жатқанымен, Абай шығармалары күні бүгінге дейін мазмұндық, орфографиялық қателіктен арылмай келеді. Әсіресе сөз сырына құштарлық әлсіреген бүгінгі таңда Абай шығармаларындағы қателіктер азайғанның орнына көбейіп барады. Бұл ақын шығармаларын шетел тіліне аудару жұмысына да ықпал жасап, кей сөздердің мүлдем қате мағына беруіне мұрындық болуда.  

Абай шығармаларының текстологиясына үңілу өткен ғасырдың орта тұсында басталды. Бұл зерттеулер ұлы ақынның әдеби тілінің тереңіне бойлап, әр қырын танып, талдауға кең жол ашты. Ақын шығармаларының әр кездегі басылымдарында кеткен текстологиялық ағаттықтар туралы да аз жазылған жоқ. Елімізде шығатын мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған зерттеу, талдап-саралау жөніндегі еңбектерді былай қойғанда, көптеген жеке жинақтар мен кітаптар да баспадан шығып, оқырмандардың қолына тиді. Бұл еңбектердің арасында Б.Жақыпбаевтың [1], М.Сәрсекеевтің [2], Қ.Өмірәлиевтің [3], М.Бежеевтің [4] мақалалары мен Қ.Мұхаметхановтың [5] кітаптарының Абайдың тілі мен асыл сөзінің астарын танып-білуге үлкен пайдасын тигізді. Алайда соның көбі айтылған, жазылған жерінде қалды да, Абай шығармаларын реттеп, баспадан шығару жұмыстарында әлі басшылыққа алынбай келеді.  

Абайдың ең алғашқы шығармалар жинағы «Қазақ ақыны Ыбырайым Құнанбайұлының өлеңі» деген атпен 1909 жылы Санкт-Петербургтегі Ілияс Бораганский баспаханасында басылып шыққан. Кәкітай мен Тұрағұлдың бас болуымен жарық көрген бұл кітаптың реттеліп, баспаға ұсынылуына алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтың кеңесі түрткі болғаны көпке мәлім. Бұл жөнінде Кәкітайдың қазасына байланысты 1915 жылы «Қазақ» газетінде жарық көрген Бөкейхановтың мақаласында «1904 жылы Абай марқұмның өлеңін кітап қылып басыңдар деп балаларына хат жаздым» [6] деп анық жазылған. Әрине бұдан бұрын да ауыл арасындағы қолы хат танитындардың көшіріп таратуымен Абай еңбектері біраз оқырманның қолына жеткен. Бұған М.Әуезовтің «қазақ ортасында Абайдың шығармаларын сүйіп, сүйсініп оқып, ұзатылар кезінде Мүрсейіт, Самарбай, Дайырбай сияқты көшірушілерге жаздырып алып, өздерінің жасау сандығына салып алып кеткен бір топ қыздарды білеміз» [7] деген сөзі айғақ. Әне сол көшіріп таратушылардың арасында алдымен аты аталатын Мүрсейіт Бікеұлы жоғарыдағы жинақтың жарыққа шығуына да көп еңбек сіңірген. Нақтырақ айтқанда, Кәкітай Әлиханның хатынан кейін Абай шығармаларын жинақтауға құлшына кірісіп, Мүрсейітке Абай өлеңдерін реттетіп жазғызған. Кәкітайдың естелігіне қарағанда, Мүрсейіт Абай шығармаларын бір айда реттеп болған. Осылайша, 1905 жылы реттеліп, жинақталған Абай еңбектері араға 4 жыл салып, 1909 жылы жарық көрді.  

Бас-аяғы 120 беттен, 17 бөліктен құралған бұл кітапқа «Халық туралы», «Өлең туралы», «Өзі туралы», «Ғашықтық туралы», «Ой туралы», «Насихат туралы», «Замандастар туралы», «Сегіз аяқ», «Сұлу ұрғашы туралы», «Жазғытұры», «Жаз», «Күз», «Қыс», «Аңшылық туралы», «Аттың сыны» деген тақырыптық бөліктермен өлеңдері, «Переводтар» атауымен 41 аударма өлеңі, мысалдары; «Әңгіме Масғұт», «Ескендір әңгімесі» дастандары, сондай-ақ соңғы сөз ретінде Кәкітай жазған Абайдың өмірбаяны берілген. Міне осы кітапқа енген шығармалар мен 1922 жылы Ташкенттен шыққан таңдамалы өлеңдер жинағындағы өлеңдерді, 1954 жылы ССР Ғылым академиясының баспасынан шыққан 2 томдық жинағын, 1980 жылы Қытай астанасы Бейжіңде басылған басылымы негізінде 1996 жылы 4-рет қайта жарық көрген нұсқасын және 2005 жылы Алматы «Жазушы» баспасында басылған 2 томдық «Абай» жинағын, 2002 жылы «Атамұра» баспасында басылған «Қалың елім қазағым...» жинағын (бұдан ары 2002 жылғы жинақ) салыстырсақ, кейбір сөздердің қате алынғаны немесе кейбір өлең жолдарының түсіп қалғаны байқалады. Әсіресе әлеуметтік желілердегі Абай өлеңдерінің көбінде қате өріп жүр. Жазудағы жаңсақтықтан (орфографиялық қателік) кеткен бұл ағаттықтар ақын өлеңдерінде ұғымдық, мағыналық қателіктер тудырып ғана қоймай, кітаптан гөрі әлеуметтік желіге көбірек сүйенетін жас ұрпақтардың Абай өлеңдерін қате жаттауына, қате түсінуіне апарып соғуда.  Тіпті ән сөздерінің өзі де әр түрлі айтылып жүр. Мәселен, «Желсіз түнде жарық ай» әніндегі «Аулдың жаны терең сай» деген тармағы кейде «ауылдың маңы...»  деп; «Көзімнің қарасы» әніндегі «Бітпейді ішімде» деген тармақ «Бітпейді іштегі» деп айтылып жүргені соның дәлелі.  

Абай өлеңдерінің ішінде қазақтың ес білген баласынан еңкейген кәрісіне дейін жатқа айтатын өлеңінің бірі - «Қыс».  

«Ақ киімді, денелі, ақ сақалды...» деп басталатын осы өлеңдегі «Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып» деген өлең жолындағы «ұшпадай» деген сөзге 1954 жылы жинақ пен Қытайда шыққан жинақта көнерген сөз ретінде түсінктеме беріп, «шашыранды бұлт, бұлт» деп анықтама берген. Әсілі қазақ ұшпа бұлт деп шоқ-шоқ болып шоқтанып көшкен бұлттарды айтады. Демек Абай бұл жерде жай ғана ала-шабыр бұлттарды бөрікке ұқсатып отырған жоқ [8, 29]. Бұл арада «Ұшпа» сөзінің әуелгі мағынасы қазір көмескіленіп бара жатқанын айта кетудің артықтығы жоқ. Себебі қазіргі оқырмандар «ұшпа» сөзін «құлама, ұшпа сияқты қиын жер» мағынасында түсінеді де, «шоқ-шоқ болып көшкен бұлт» екенін көп адам ескермейді. Міне осы ағат түсінік он бес томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» де төбе көрсеткен. Мысалы, ұшпадай деген сөзге «ұшпа сияқты» деп анықтама беріп,  «ұшпадай бөркін киіп оқшырайтып, Аязбен қызарып, ажарланды» (Абай, Тол. жин. Бұл сөздікте де киген деген сөз «киіп» деп, аязбенен деген сөз «аязбен» деп жазылған) деп дәйек келтірген [9]. Енді осы сөздікке жүгінген кейінгі ұрпақ ұшпа сөзін «құлама, ұшпа сияқты» деп тар мағынасында ғана түсініп, «шоқ-шоқ болып шоқтанып көшкен бұлт» деген мағынасын назардан тыс қалдыруы әбден мүмкін. Міне бұл «Абай тілі сөздігі» [10] бола тұра, кейбір сөздіктерімізде Абай шығармаларында қолданылған сөздерге басқаша түсінік беріліп кеткендігінің бір мысалы.  

1909 жылғы жинақ пен 1922 жылғы жинақта:  

«Қар тепкенге қажымас қайран жылқы, 

Титығы құруына тез тақалды»,- деп алынса, 2002 жылғы жинақ пен 2005 жылғы жинақта бұл сөз «аз-ақ қалды» болып өзгеріп кеткен. Біздің паймымызша, түпнұсқадағы «тез тақалды» деген сөз өте орынды әрі обаразды қолданылған. Оны бүгінгі күннің тіл қолданыс дағдысы бойынша «аз-ақ қалды» деп өзгертіп жіберу орынсыз. Сондай-ақ, біз қазір «ұйқы өлтірмес, қайрат қыл, бұз қамалды» деп жаттап алған өлең жолындағы «бұз қамалды» деген сөз 2005 жылғы жинақ пен Қытайдағы жинақта да «бұз қамалды» деп алынғанымен, 1909 жылғы жинақта «بوزق مالدى» (бозқ малды) деп тұр. Бұл арада орфографиялық қателік кеткен болуы да мүмкін, десе де «بوزق» пен «مالدى» қосып оқып, «бұз қамалды» деп бейімдей салу қисынға сыймайтын секілді. Назар аударуға татитын тағы бір түйін дәл осы сөз 1922 жылғы жинақта «күзет малды» деп алынған. Алайда бұл жерде «بوزق» сөзін «Күзет» деп ала салу да орынсыз. Себебі Абайдай сөз зергері екі тармақ өлеңнің ішінде бір сөзді екі қайталап алуы мүмкін емес.  

Осы өлеңдегі «Борандай бұрқ-сарқ етіп долданғанда, алты қанат ақ орда үй шайқалды» деген тармақтағы «борандай» деген сөз де біздің назарымызды бұра береді. Себебі қыстың басты сипаты қар, аяз, үскірік. Ақ түтек боран да қытымыр қыстың қыңыр мінезінің бірі екені көпке мәлім. Ендеше ақын неге бұл арада «борандай» деп алған? «боран да...» деп алса бір сөз, неге теңеу мағынасын тудыратын дай жұрнағын қосып, боранды «борандай» деп өзімен өзін салыстырып отыр? Қазақта «бұрқ-сарық болып(етіп) ашуланды» деген сөз бар. Мұндағы «бұрқ» деген сөздің түбірі «бу» дегеннен шыққан. Яғни қазақ қазандағы су, сорпа сынды сұйық заттың қатты қайнағанын «бұрқ-сарқ етіп қайнады» десе, ашуына ерік беріп, езуінен ақ көбік шашып долдануды «бұрқ-сарқ етіп ашуланды» дейді. Осыдан барып метафоралық мағынада қолданылатын «буырқан» (буырқанып тісін қайрау) сөзі пайда болған. Ал буырқан сөзі көбінде «буырқанған бурадай», «бурадай буырқанып» деп қолданылатыны белгілі. Осыған қарағанда «борандай» емес, «Бурадай бұрқ-сарқ етіп долданғанда» емес пе деген ой келеді. Ілияс Жансүгіров: 

Қыс, қар, мұз, қырау, қылау – жерді көміп,  

Бұлт бүркеп, тұман төніп, баса шөгіп,  

Жер-көкті аяз бүріп, қызыл жалап,  

Бұрқ-сарқ боран құсып, шашып, төгіп,-

деген өлең жолдарына үңілсек те, Абайдың боранды боранға теңеуі үйлесімсіз сияқты сезіледі. Демек Абай шығармаларының әр сөзінде сыр бар. Бірақ, «біз мәдениетті жұрт болсақ, Абайдың жүз бет өлеңіне мың бет жору (комментарий) жазуға болатын болса да» [11, 284] әлі күнге дейін Абайдың әр сөзіне толық үңіле алмай келеміз.  

Абайдың шығармаларының түп нұсқасы сақталмаған. Сондықтан да ақын еңбектерінің бәрі де ауызша айтылып, жазылуы бойынша қағазға түскен. Абай өлеңдерін ең көп көшірген Мүрсейіт те көп өлеңді өзінің есінде қалғаны бойынша жазған. Ендеше, Абай өлеңдерін көшірушілердің қате жазуы немесе өзі қате жаттап сол бойынша жазып жіберуі мүмкін ғой. Осы тұрғыдан алғанда да борандай деген сөзді бурадай деп дәп басып дәлелдейтін дерек бізде де жоқ. Салыстырып қарайтын Абайдың өз қолжазбасы болмағандықтан, бұл арада біз мағыналық жатқан бір-екі ауыз сөз айтумен ғана шектелдік.  

Абайдың 1886 жылы жазылған «Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап» деген өлеңі де әр басылымда әр түрлі басылып келеді. Атап айтқанда 1909, 1922 жылғы жинақтарда:  

 «Өзі алмайды, қыранға алдырмайды, 

Күні бойы шабады бос далақтап» деген екі жол жоқ. Бірақ 2005 жылғы жинақта [12, 49] бар. Осындағы «тиіп-шығып, ыза қып, ұстатпаса, Қуанар иелері сонда ыржақтап» деген жолдағы «тиіп-шығып» деген сөз кейбір жинақтарда «тиіп-қашып» деп алынған. Мүмкін бұл да қазақ тіліндегі әбден орныққан қос сөздің ықпалы болса керек.  

Әрине, Абай шығармаларында мұндай ала-құлалық аз емес. Мәселен, «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деген өлеңіндегі 1909 жылғы жинақта «Өз басына би болған өңкей қиқым» [13, 6] деген өлең жолы 1995 жылдан кейінгі жинақтарда «Бас-басына би болған өңкей қиқым» [14, 16] деп алынса, «Күндіз күлкің бұзылды, түндегі ұйқың» (1909 ж.ж) деген жолы «Күндіз күлкің бұзылды, түнде – ұйқың» (1995 ж. Ж) деп; «Өз қолыңнан кетпесе енді өз ырқың» (1909 ж.ж) деген тармағы «Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың» (1995 ж) деп басылыпты. Тіпті соңғы тармақтағы өзгеріс мағыналық қателікке апарып соққан. Мұндай мәселелерді хакім Абайдың көп өлеңінен кездестіруге болады.  

Осы арада Абай өлеңдеріндегі кейбір сөздерге абайтанушылар арасында да талас-тартыстар көп екенін айта кеткен жөн. Мәселен, кейбір абайтанушылар «өздеріңді түзелер дей алмаймын, өз қолыңнан кетпесе, енді өз ырқың» деген өлең жолындағы «өз қолыңнан кетпесе» деген сөзге тоқталып, бұл сөз қате басылған деп қарап, мұның дұрысы «өздеріңді түзелер дей алмаймын, өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың» болуға тиіс деп кесім жасаса, ал кейбір мамандар бұған келіспей «кетпесе» сөзін дұрыс деп санайды. Дегенмен бұл сөз 1909 жылғы жинақ пен 1922 жылғы жинақта «з қолыңнан кетпесе» деп анық жазылып тұр. Біздіңше де, осы түп нұсқадағы жазылуы дұрыс секілді. Өйткені жалпы өлеңнің мазмұнынан алып қарағанда, «бас басыңа тартып, ел болудан кетіп барасың, өз еріктеріңмен кетсеңдер, түзелулерің қиын, сондықтан сендерді өз беттеріңмен жібермей жөнге салу керек» деп қарап, мақсатты түрде «өз қолыңнан кетпесе, енді өз ырқың» деп топшылау қисынға келеді деген пікірдеміз. Абай өлеңдерінде дәл осындай талас тудырып келе жатқан тағы бір сөз бар. Ол − «Махаббатсыз дүние − бос, Қайуанға оны қосыңдар» деген өлең жолындағы «бос» деген сөз. Қоғамда қызу пікірталас тудырып келе жатқан бұл сөзді Абай жинақтары бірде «Махаббатсыз дүние − бос» деп басса, енді бірде «Махаббатсыз дүние − дос» деп басады. Мұның қайсысы дұрыс деп «дауға» түскен мамандар әлі бір шешімге келе алған жоқ. Бірақ, 1909, 1922 жылғы жинақтарда «Махаббатсыз дүние − дос» деп басылған (1909 жылғы жинақта сызықша жоқ). Шынын қуғанда, Абай өлеңдерінде бір сөздің бір шумақ ішінде ұйқас үшін қайталанып алынатын жағдайы өте аз кездесетінін ескерсек, «Махаббатсыз дүние − бос» деген қисынға келіп тұрғанымен, үшінші тармақта «бос» сөзінің тағы қайталанып тұрғаны айтып-айтпай көңілде күмән тудырады. Оның үстіне «түпкі» жинақта «дос» деп анық жазылғаны тағы бар. «Дүние−дос», «малға дос», «дүние қоңыз» деген сөздер қазақ тілі лексиконында жиі қолданылатын тұрақты тіркестер екені белгілі. Хакім Абай да өз шығармасында ұлттық сөздік қоырымыздағы осы тұрақты тіркестерді өте ұтымды пайдаланған болуы да әбден мүмкін ғой. Ендеше, Абайдың әр сөзіне ден қоямыз, түпнұсқаға адал боламыз десек, неге бұл сөздерді өз қалауымызбен, қазіргі заманның ұғымына бейімдеп өзгертіп жүрміз?! Бізше бұл ұлт болып ойланатын сұрақ.  

Соңғы кездері зерттеушілер Абайдың «Дала уәлаяты» газетінде жарияланған өлеңдері мен жинақтардағы өлеңдерінің ұқсамайтынын алға тартып, «Абай кейбір шығармасы газетте басылғаннан кейін де қайтадан өңдеу жасаған» деген пікір айтады. Солардың бірі Зарқын Тайшыбай «Астана ақшамының»[15, 6] тілшісі Төлен Тілеубайға берген сұхбатында 1889 жылы 10 наурызда «Дала уәлаяты» газетінде жарияланған «Болыс болды кей кісі» (Қазір «болыс болдым мінеки» деп өзгеріп кеткен)  деген өлеңі мен қазіргі нұсқасында көп айырмашылық бар екенін айтады.  

«Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды» деп Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында айтқандай, жылқының қазақ өміріндегі орны әрқашан бөлек. Тілі ат, ата деп шығып, ат жалында ер жеткен қазақ үшін атты шаппай, қыранды ұшпай сынай білу үлкен өнер саналады. Қазақтың атбегілері жүйрік болатын атты құлын кезінде-ақ тани білген. Ұлтымыздың осы бір қасиетін де қалт жібермей таныған Абай оны өлеңмен өріп шыққан. Ол «Аттың сыны» деген өлеңі. Осы өлеңде де өз орнын таппай, әр басылым әртүрлі алып жүрген бір сөз бар. Ол аталған өлеңнің соңғы шумағындағы «кісіні бол-бол қағып жүргізгендей» деген тармағындағы «бол-бол» сөзі. Бұл сөз басылымдардың көбінде «бол-бол» деп алынғанымен, 1909 жылғы жинақ пен 1922 жылғы жинақта «бұлбұл қағып» деп тұр. Бұл жердегі бұлбұл қағу деген сөздің мағынасы «жайнап, көңілі көтеріліп құлпырып, жүрегі қуанып лепіріп жүру» [16] екенін ескерсек, бұл сөздің неге арасына сызықша қойылып, «бол-бол» деп өзгеріп кеткенінің байыбына бара алмайсың. Оқудан кеткен қателік дейік десек, түпнұсқада тайға басқан таңбадай ап-анық тұр. Ал «бол-бол» сөзінің мағынасына келсек, «бол-бол деп асықтыру» деген ұғым береді. Ендеше керемет аяңшыл аттың үстіндегі адамға қарата «бол-бол» деу де қисынға сыймайды.

«Бұлбұл қағып» деген сөз кей басылымдарда «бұлғақ қағып» деп алыныпты. Мәселен, «Ат мақтау» деген тақырыппен Қытай қазақтарына тараған қолжазбада «бұлғақ» деп алынған. Ақиқат Қазезұлы сақтап келген бұл қолжазбаны Зағфар Құлтайұлы 1926 жылы 5 шілде күні көшіріп жазғаны 2 бет өлеңнің соңында анық ескертілген [17]. Алайда, бұл қолжазбада қазіргі басылымдардағы «Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ» деп басталатын өлеңнің басында мынадай бір шумақ өлең бар:  

«Жарасар боз балаға сұлу жирен,  

Дін күтсең балшық болып аяққа илен.  

Мәнісін осы өлеңнің біліп алшы, 

Білмесең келіңіз де бізден үйрен». Ал соңына қосылған бір шумақ өлең қағаздың жыртылып, тозуына байланысты анық танылмай тұр. Танылған сөздері де бір-біріне ұйқаспайды, ақын Абайдың өлең жазу үлгісіне де тым ұқсамайды. Осыған қарағанда бұл 2 шумақты көшіріп жазушы қосып жіберген секілді. Дегенмен осы қолжазбадағы «бұлғақ» сөзіне де назар аударып көрген орынды деп есептейміз. Мәселен, тілімізде «бұлғақтап өсті» деген сөз бар (Қараңыз: Өзі жалғыз ұл боп бұлғақтап өсті, Рахымжан Отарбаев, «Қытайдан келген сәлемдеме» ,Әңгіме). Тілімізде бұл сөз көбінде жақсы мағынада, дәлірек айтқанда, еркелеп өсті деген мәнде қолданылады. Ендеше бұл сөз де «бол-бол»-ға қарағанда қазақы ұғымға жақын.

Біздің ойымызша, «аттың сыны» өлеңінде 1909 жылғы жинақта қате жазылып, кейін мүлде байқалмай жүрген бір қателік бар. Ол «Сырты қысқа, бауыры жазық келіп» деген өлең жолындағы «сырты» сөзі. Біздің пайымдауымызша, бұл «сырты» емес, тұрқы болуы бек мүмкін. Тілімізде жылқыға байланысты қолданғанда «тұрқы қысқа немесе ұзын жылқы» деп қолданамыз. Демек Абай өлеңдерін көшірушілер «тұрқы» деген сөзді жазғанда «сырты» деген сөзге ұқсап қалған да, кейін баспаға бастырғанда сырты болып кеткен. Себебі Абай заманындағы қолданылған жазуда  С мен Т өте жақын, анықтап жазбаса Ұ мен Р, Т мен Қ да бір-біріне ұқсап, парықталмай қалады. 1909 жылғы жинақта қателіктердің кеткенін Кәкітай да өз естеліктерінде айтқан. Кім біледі сол қателіктің бірі осы ма?!  

Қысқасы, Абай шығармалары Абайдың қолжазбасынан көшіріліп дайындалмай (оған мүмкіндік те жоқ), жаттап алушылардың айтқанынан және ел аузынан жинап алынғандықтан, жоғарыда көрсеткеніміздей бір-бірінен айырмашылығы бар сөздер өте көп кездеседі. Оның үстіне сол кездегі баспа техникасы мен татарлардың ұсли жәдит сынды жазу үлгісі де кей сөздердің қате басылып немесе қазақы сөз қолданыстан басқаша қалыпта жазылып кетуі де әбден мүмкін. Кеңес Одағы кезінде ақын өлеңдеріндегі кей сөздер әдейі өзгертілген жағдай да жоқ емес (мәселен, бұл заман деген сөзді «бұл өмір» деп өзгерткен). Өкініштісі, Абай шығармаларын зерделеуге ден қойылғалы бір ғасыр болса да, осы бір көрнеу кемшіліктер түзетілмей келеді. Түзелгенді қойып, қателік барған сайын көбейіп бара жатқаны байқалады. Әсіресе әлеуметтік желілердегі Абай шығармаларындағы қателіктен аяқ алып жүргісіз. Мәселен, «Аттың сыны» деген өлеңдегі «жұмыр тұяқ» деген сөздің «жұмыр таяқ» [18] деп жүргені бұл сөзімізге айғақ. Бұған бастысы Абай шығармаларындағы қателіктер мен ағат қолданылған сөздерді көрсетіп жазған зерттеу еңбектерінің ескерусіз қалуы, Абай шығармаларының қателіксіз, бір ізділігін сақтау үшін жасалған құлшыныстардың аздығы себеп болып отыр. Осы уақытқа дейін ұлы ақынның ұлттық картотекасының жасалмауы да Абайды және Абай шығармаларын зерттеуге өз салқынын тигізуде. Абайдың 175 жылдық мерейтойы қарсаңында осы бір өзекті мәселе ең алдымен ескеріліп, ұлы ақынның ұлттық картотекасын жасау жұмысын кешіктірмей қолға алу қажет. Қате басылған жинақтарды қайта-қайта көшіріп баса бергенше, ендігі жерде мамандарды ұйымдастырып, Абай өлеңдерінің толық, дұрыс жинағын баспадан шығаратын кез келді. Абайды әлемге танытамыз деп мойнымызды қанша созғанымызбен, абыздың әр сөзін өзіміз түсіне алмай, «бас-басымызға тартып», күні бүгінге дейін кей сөзін жаңсақ түсініп, қате жазып жүрсек, елдігімізге де, ұлтымызға да сын. Абайдың 150 жылдық мерейтойында айтылған және қолға алуға тиісті жұмыстардың кейбірі аяқсыз қалған. Ендеше 175 жылдық мерейтой да науқаншылдықпен талып өтпей, Абайдың соңына қалған мұрасына да пайдасы тисе игі еді.

 

Әдебиеттер:

1 Жақыпбаев Б., «Абай шығармаларының тексті туралы», Майдан. 1945. № 2. 

2 Сәрсекеев М., «Абай шығармаларының текстологиясы жайында - Әдебиет және искусство» 1956. № 10. 

3 Өмірәлиев Қ., «Абай текстологиясы және оны бір ізге келтіру мәселесі», Қазақстан мектебі. 1962, № 11. 

4 Бежеев М., «Абай өлеңдерінің текстологиясы туралы. Қазақ фольклоры мен әдебиет шығармаларының текстологиялық зерттелуі». «Ғылым» баспасы, 1983. 

5 Мұхаметханов Қ., «Абай шығармаларының текстологиясы жайында», Алматы, 1959. 

6 Әлихан Бөкейханов, «Кәкітай», «Қазақ газеті», 18 ақпан, 1915, № 105.  

7 Әуезов М., «Абай Құнанбаев», Алматы, 1995. 

8 Қайым Мұқаметжанов, Абай шығармаларының текстологиясы жайында, Қазақстан Мемлекеттік Көрей әдебиет баспасы, Алматы, 1959, 144 б.  

9 «Қазақ әдеби тілінің сөздігі». Он бес томдық. 14-том/ Құраст.: М. Малмақов, Қ.Есенова, Б.Хинаят және т.б. – Алматы, 2011. - 800 б. 

10 «Абай тілі сөздігі», «Ғылым» баспасы, 1968. 

11 «Абай Құнанбайұлының таңдамалы өлеңдері», Ташкент, 1922, 293 б . 

12 Абай Құнанбайұлы, «Абай» 1 том, Алматы, «Жазушы» баспасы 2005. 295 б 

13 Абай Құнанбайұлы, «Қазақ ақыны Ыбырайым Құнанбайұлының өлеңі», Құраст.: Кәкітай мен Тұрағұл, Санкт-Петербургтег, Ілияс Бораганский баспаханасы,  1909. 119 б.  

14 Абай Құнанбайұлы, «Қалың елім, қазағым», Алматы, «Атамұра» баспасы, 2002. 223 б. 

15 «Астана ақшамы», 2020. № 13 

16  https://qazaqadebieti.kz сайты, Әмина Құрманғалиқызы, «Абайға абай болайықшы, ағайын...», 12.08.2016  

17  Зағфар Құлтайұлының «қолжазбасы»,  05,07, 1926 ж 

18 http://argymaq.kz/?p=1022 

 

 

 

Қалиакбар ҮСЕМХАНҰЛЫ

«Тұран-Астана» Университеті

«Гуманитарлық-заң» факультетінің  

«Қазақ тілі мен әдебиеті»

 мамандығының 2 курс магистранты