Жанғара ДӘДЕБАЕВ: АБАЙ ІЛІМІ – КҮРДЕЛІ ІЛІМ

Абай мұраларын, ілімі мен өнегесін жастардың бойына сіңіру жолында «Абайтану» институты ғалымдары аянып жүрген жоқ. Бүгінде абайтанудың отыз томын жарыққа шығарды. Абайтану ғылымының басы-қасында жүрген ғалым, профессор Жанғара ДӘДЕБАЕВ Абай ілімін меңгеру терең білімді талап етер күрделі іс екендігін айтады. Жоба әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті «Ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыру» бағдарламасы бойынша орындалды.

– Абайтану институты ашылғалы бері Абай мұраларын зерттеп-зерделеуге сүбелі үлес қосып келеді. Студенттердің жүрегіне Абай ілімін сіңіруде оқытушы-ғалымдар теория мен практиканы теңдей ұштастыра алып жүр ме?

Жанғара ДӘДЕБАЕВ,

филология ғылымының докторы, профессор:

– Студенттердің жүрегіне Абай ілімін сіңіруде оқытушы-ғалымдар теория мен практиканы ұштастыра алып жүруі өте маңызды. Осы тұста Сіздің назарыңызды мына жайға аударғым келеді. Мұхтар Омарханұлы Әуезов әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде ұстаздық ете жүріп, Абайдың ғылыми өмірбаянын жасады, Абай туралы монографиялық зерттеуін жазды, Абай, Абайдың заманы туралы «Абай жолы» роман-эпопеясын дүниеге әкелді, «Абайтану» ғылымын қалыптастырды, «Абайтану» пәнін дайындап, өндіріске енгізді, лекция оқыды, семинар сабақтарын өткізді. Студенттердің жүрегіне Абай ілімін сіңіруде теория мен практиканы ұштастырудың үлгісін М. Әуезов тұрақтандырды.

«Абайтану» пәнін жоғары оқу орындарының бәрі оқыта бермейді, оқыта алмайды. Біздің университетімізде М. Әуезовтен бері жалғасып келе жатқан бір қағида бар. Ол қағида бойынша, әр профессордың оқитын арнаулы пәні оның өзінің авторлық пәні болуы шарт. «Абайтану» пәнін оқытушы маман осы салада ғылыми айналымда бар білім қорын ғылымның бүгінгі жетістіктері мен талаптары тұрғысынан өзінше қорытып, өзі өндірген біліммен толықтырып, «Абайтану» пәнінің мазмұнын байыта білуі шарт. Басқаша айтқанда, пән оқытушысының студент жүрегіне сіңірер білімі оның өз жүрегінен қайнап шығуы шарт. Бүгінде абайтану саласында университеттің филология факультетінің студенттеріне арналған екі пән бар. Бірі – Абайтану. Екіншісі – Абайдың антропологизмі. Екі пән де Абай ілімі туралы. Екі пән де авторлық. Әрине, әр оқытушының өзіне тән жүйесі, мәнері мен машығы болады. Қазіргі шақта бұл пәндерді осы қалпында тек осы екі оқытушы ғана оқи алады.

– Сіздің жетекшілігіңізбен абайтанудың жиырма томдығы жарияланып, оның келесі он томы баспаға даярланып жатқанынан хабардар болатынбыз. Сондай-ақ, институт ғалымдары абайтанудың қырықтан аса кітабын даярлап қойғанын айтқан еді. Осы еңбектерді де болашақта жариялауды жоспарлап жатқан шығарсыздар? Оны қаржыландыру жағы қалай жүзеге аспақ?

– «Абайтану. Таңдамалы еңбектер» көптомдығының әуелі он томы, одан кейін келесі он томы, содан кейін үшінші он томы жарық көрді. Бүгінде бұл басылымның 30 томы жарық көріп отыр. Барлығы 35 том шығару жоспарланған. Келесі бес томы алдағы уақытта жарияланатын болады. Бұлардан басқа орыс тілінде 30 томнан асатын мол еңбектер тобы жинақталды. Оларды баспадан басып шығару – өз алдына бөлек іс-шара.

Отыз бес томның жарыққа шығуы мемлекеттік тапсырыс бойынша арнайы қаржыландыру арқылы жүзеге асқан іс-шара нәтижесі емес. «Абайтану. Таңдамалы еңбектер» басылымын шығарудағы мақсат абайтану саласында ғалымдардың талай буынының тәжірибесіне, тарихи қалыптасқан ғылыми мектептердің арнаулы ақпараттары мен өндірген білімдерінің көлеміне негізделген электрондық дербес ғылыми базаның негізін жасау болатын. Аталған 35 том осы базаның ғылыми негізін түзеді. Абайтану саласында ғалымдардың талай буынының тәжірибесіне, тарихи қалыптасқан ғылыми мектептердің арнаулы ақпараттары мен өндірген білімдерінің көлеміне негізделген электрондық дербес ғылыми базаның негізін жасау – «Абайдың шығармашылық мұрасын пәнаралық зерттеу» ғылыми жобасы аясындағы сегіз міндеттің бірі. Жобаға қатысушылардың жалақысынан қалған қаржы осы міндетті іс жүзіне асыруға жұмсалды. Бұл көп қаржы емес. Сондықтан бұл басылымның таралымы да көп болған жоқ. Ең бастысы – электрондық дербес ғылыми базаның нақты және затты негізі қаланды. Бұл басылым ары қарай жалғастырылады, Абай институтының сайтында толығымен орналастырылады. Орыс және басқа тілдердегі еңбектердің мол қоры жинақталды дедік. Оларды баспадан шығаруға қажетті қаржы көзі әзірге анықталған жоқ. Сондықтан: «Оларды қаржыландыру жағы қалай жүзеге аспақ?», – деген сұраққа нақты жауап беру қиын.

– Абайдың «Толық адам» ілімін жастардың бойына сіңірудің негізгі жолы қандай?

– Абайдың «Толық адам» ілімін жастардың бойына сіңірудің негізгі жолы туралы айтылып жүрген ойлар бар. Абайдың «Толық адам» ілімін жастардың бойына сіңіру – үлкен және ұдайы жаңарып отыратын күрделі үдеріс. Оның өзіне тән кезеңдері, сатылары болады. Мұндай үдерісті қамтамасыз етудің белгілі шарттары бар. Біріншіден, бұл үдерістің мазмұнын анықтап, қалыптастыру. Біздің тілімізге аударғанда, бұл Абай ілімінің мазмұнын анықтау және қалыптастыру дегенді білдіреді. Бұл бағытта атқарылған біраз істер бар. Бірақ тиісті бағдарлама деңгейінде кезең-кезеңімен жүйеленген, анықталған, ғылыми-әдістемелік тұрғыда негізделген білім мазмұны жоқ. Екіншіден, мұндай үлкен, аумақты және маңызды іс-шараны жүзеге асырудың тиісті материалдық-техникалық базасы болуы шарт. Ауызға алып айтарлықтай мұндай база алдағы уақытта жасалатын болар. Үшіншіден, арнайы оқу-әдістемелік ресурстар қоры болуы шарт. Онда оқулықтар, оқу құралдары, оқыту технологиялары, әдістеме түр-түрімен қамтылады. Бізде бұл жағы да жоқтың қасы. Төртіншіден, адами ресурстар, мамандар корпусы да осыған жақын. Абайтану саласында ғылыми айналымда бар білім қорын оқу ісінде пайдалануға әзірлеу, өндіріске енгізу – өте күрделі іс. Оны орындау жеткілікті теориялық білімі, тәжірибесі, дайындығы мол мамандардың ғана қолынан келеді.

– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен Нұрлайым ЖАҚЫПҚЫЗЫ

«Қазақ әдебиеті» газеті, 03.11.2017