Болат ЖҮНІСБЕКОВ: "АЖАЛСЫЗ ӘСКЕР"

қазағымен қайта қауышқан Шәкәрім мұрасы соның жарқын айғағы

Қазір Ұлы Абайдың кемеңгер інісі, ақын ағасының дархан жүрегімен «қайран елім, қазағым, қайран жұртым» деп, туған халқын жантәнімен сүйіп, осы жолда жанпида күрескен Шәкәрім Құдайбердіұлы туралы айту да, жазу да дағдылы шаруа. Кемеңгер ақын шығармаларын бір оқып шыққан соң, оны сан толғана ойға тоқып, зерделеуге асықпай-ақ пікір  түймекке құлшынатындар да аз емес. Бұл үшін, әйтеуір, қалам ұстай білсеңіз жетіп жатқандай: асыл мұрадан үзіп-жұлып, «ана өлеңінде өнер мен білімді дәріптеген, ал, мына бір өлеңінде ар ілімін ардақ тұтады» деген тұрғыда бірқыдыру әңгіме айту оңай. Бірақ, әдебиеттануды бұлайша: үзінділерді «үй дегізе, бүй дегізе» сөйлетіп, тіпті мектеп қабырғасында да  оқытуға болмайды. Өкінішке қарай, небір мәртебелі мінберлерден де жаңағыдай жалаң ділмарсуларды естіп қаламыз. Кез-келген  шығарманы талдап, пікір білдіру, тегінде оның авторының ең басты ұстанымын, яғни шығармашылық мұратын тап басып, танудан басталады. Қалған әңгіме өзің сезіп, түйсінген алтын желі бойымен өріле өрбісе, құба-құп.

Олай болса, Шәкәрім мұрасының ұлттық, дұрысы адамзаттық құндылықтар қазынасына қосылуының, әлбетте өзім түйсінген, бір ғана сыры мен қыры қайсы?.. қолымыз кеш жеткен өкініші де сонда, ендеше келіңіз ой бөлісіп көрелік.  

Келешек кеше келсе, кешікпейсің

Шәкәрім қажы өмірінің соңғы кезінде ұлы Ахатқа өзінің азаматтық ұстанымы туралы былай деген екен: «Адам болып тудым, адам атымды ақтаймын, көп үшін, халық үшін, келешек ұрпақ үшін еңбек етейін. Кейінгіге үлгі аларлық із-белгі қалдырайын, адам атым өшпесін, тарихқа аз да болса үлес қосайын деген ойда болдым. Арымды сатып бақ алып, мансап тапқанымша, көптің адалын жақтайын, көпке жағайын, көргенімді, білгенімді бар адам баласы үшін жазайын, наданның көзін ашайын, келешектің ойын ашайын деп жаздым... Өз заманым үшін жазғам жоқ. Келер дәуірдің адамы үшін жаздым» (Абай музейінің қоры, КП-6485, Шәкәрімтану мәселелері. 1-том, 191-б). Ұлы даланың дана ақыны сол келешек ұрпаққа үміт арта жырлайды:  “Атқа мінген жігіттен үмітім жоқ,/ Сөзімді ұқса, ойланар кейінгі жас”,   немесе «Көрмесе де көзімді,/ Білмесе де өзімді,/ Кейінгі жандар қабылдар/ Айтылған түзу сөзімді»,/ «Жоба тап,/ Жол көрсет,/ Келешек қамы үшін»,/ «Қазақтың жайнар даласы,/ Жетілер оқып баласы» (Шәкәрім, шығармалары, “Жазушы”,1988 ж., 96,178,267,269-бб).

«Келешек қамы үшін»...

Кемеңгер Шәкәрім өз сөзін замандасына (бүгіні) немесе балаларына (ертеңі) емес, немерелеріне (келешегіне)  арнайды. Ақын өлеңдерін оқи отырып, «болашақ бүгіннен басталады» деген сөз бен сол тақылеттес ән мәтінінің жеңілдеу айтылғанымен іштей келісесіз. Ұлы Абай мен Шәкәрім бізге  – келешегіне деген аманатын кеше айтып та, жазып та кеткен. Бұл жасампаз өнердің бастауы, әлбетте халқымыздың ғасырлар қойнауынан тамыр тартқан бай ауыз әдебиетінде жатыр: әрі кетсе, бес ғасырдың ар жақ-бер жағы ғана, ал қанаттанар қайнары – иісі түрік жұртының рухани қазынасы. Халқымыздың біртуар перзенттерінің ұлт тағдыры туралы ұлағатына кеше құлақ салып, білім мен ғылым жолына дер шағында мықтап ден қойғанда өркениеттен кешікпеген болар ма едік, бірақ оған өз кезінде өреміз жетпегендей.

Рас, заман талабына қарай біз сайма-сай қаруланар тағылымды талдау мен зерделі ой соноу «Күлтегін» (VІIIғ.) жырынан бастау  алатын төл әдебиетімізде баршылық. Алты алаштың жазба әдебиетінің атасы Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы мен кемеңгер Шәкәрім Құдайбердіұлының  ғұлама Әуезов атап көрсеткен «сырлы, сұлу сөз» бен «кең мағыналы, терең ойларынан» асқан қандай өнеге керек бізге!? Әлем әдебиетінің (ұлтқа бөлу ағаттық) қазынасына сүбелі олжа салған қазақ классиктерінің жауһар шығармалары мен парасатқа толы сыни ой-пікірлері де қаламгер қауымға «өлмейтұғын сөз» (Абай), ұлағаты ұлан «арқатірек» (М. Әуезов). Асыл дәстүрді жалғастырушы білімпаздардың арасында бізбен замандас үш бірдей Мұхтардың тұруы да ұлттық «сөз өнерінің» (З. Қабдолов) әлеуетін аңғартады. Ал, осынау атадәстүрдің сабақтастығы жеке тұлғалардың маңдайына жазылған және сәтімен сабақталған мәртебелі миссия ғана емес, бұл, ең алдымен, киелі жердің иесі – қасиетті қазақтың асыл тегінің айғақтары. Ұлы Абай мен Шәкәрім және әлемнің Әуезовінің мәңгілік мұрасы да халық жадындағы баға жетпес қазына мен үзілмес үміттердің тартуы екені түсінікті.

Шәкәрім ақынның «Ажалсыз әскері» (өлеңі мен сөздері-Б.Ж.) біздің ойымызды өлмейтұғын сөзімен қадым замандарға жетелеп, қазақ өнері мен әдебиетінің құнарлы топырағынан нәр алғызады. Бірақ, келмеске кеткен КСРО-ның Бас прокуроры 1958 жылы толық ақтаған ресми мәлімдемеге де (Абай музейінің қоры, КП-4525) қарамастан ақынның асыл мұрасымен туған халқының қауышуы тағы да отыз жылға созылып кетті. Соның салдарынан, қазақ өз кемеңгерін ешқашан ұмытпағанымен, тағы да бірнеше  мирасқор ұрпақ көпе-көрінеу жауһар мұрадан мақұрым қалды. Еліміздің қоғам қайраткерлерінің, жалпы әдебиетсүйер қауымның қайта-қайта талап етуімен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросында  («Социалистік Қазақстан», 1988, 14 сәуір) «Ақын Шәкәрімнің творчестволық мұрасы жөнінде» мәселе қаралып, оны ел игілігіне қайтару туралы шешім қабылданған соң ғана әділет қалпына келе бастады.

Бұл – 1988-ші жыл.

Тағы да 30 жыл өткен екен.

Сондықтан Шәкәрімнің екінші мәрте дүниеге келуінің 1988 жылмен байланыстырылуы әбден орынды. Сол жылы «Жалын» баспасы көрнекті ғалым-жазушы Мұхтар Мағауиннің құрастыруымен «Шәкәрім. Өлеңдер мен поэмалар» және «Жазушы» баспасы «Шәкәрім. Шығармалары. Өлеңдер, дастандар, қара сөздер» (құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов, А. Құдайбердиев) кітаптарын тиісінше 40 мың және 50 мың дана тиражбен бастырып, оқырман қауымды қарық қылғаны есімізде. Әсіресе,  Мағауиннің қабасақал Марксті мардымсытып, шоқшасақал Ленинді лепіртпей, тіпті қаһарлы Компартиямен қорқытпай, ал ең дұрысы, алашордашылардың аруағын мазаламай-ақ өзі құрастырған «Шәкәрім» кітабына жазған алғысөзі шығармашылыққа баға берудің, мұны жоғарыда да айттым, тамаша үлгісі. Ал, өнер мұраты сол мәртебелі өнерге қызмет ету екені түсінікті – Шәкәрім дарыны Пушкин секілді даналардың шығармашылығы арқылы сәулелене түседі: «Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін,/ Қазақтың шағылдырар надан көзін./ Ғылымнан көзілдірік кимеген ел,/ Туралап көре алмас деп күннің көзін»

Асылы, замандас Мағауинға кейбіреу секілді ақынның ана өлеңінен бір, мына сөзінен бір  «барымталап», оларды жалпақ тілмен баяндау мүлде жат. Ғалым «өзі өлсе де, аты өшпеген», бірақ «ортаңғы, ілгері буындағы санаулы адамдардың ғана жадында тұрған» («Жалын», 6-бет), «бүкіл Түркістан өлкесіндегі ең ғұлама», «сөз патшалығын жаулауға бет қойған» (сонда, 7-бет) Шәкәрім қажының ойшылдықпен астас азаматтық әуенімен тебіренте отырып, құлақ түргізеді. Ал, біз болсақ, Ұлы Абайдың «Адамзаттың бәрін сүй...  адам баласының бәрі бауырың... адамның баласы – бауырың» деген өсиетіне Шәкәрімнің қалайша имандай ұйығанын көреміз: «Адамның бәрі бір, болмайды аласы... махаббатпен бірлесіп еңбек қылған... Бұл өмір таусылмас, жаңарар адамзат» немесе «Ойласаң, барша адамзат туған бауыр,/ Бірін-бірі шұқылап қылды жауыр» (сонда, 129,138-б)».  Олай болса, кемеңгер ақын тұлғасын келістіре сомдап, оның ой-түйіндерін Мағауин былайша түйіндейді: «Бар бақыт, бар ізгілік өнер-білімде болмай шықты. Үстірт қарағанда ғана «ғылымды елдің сырты таза» көрінеді екен.

Европа білімді жұрт осы күнде,

Шыққан жоқ айуандықтан о да мүлде,-

дейді, империалистік соғыс сұмдықтарынан түршіккен  Шәкәрім ақын. Тексере қараса, бұл – бір күнде пайда болған келеңсіздік емес. Арыдан басталған, уақыт озған сайын, жұрт білімденіп, қару-жарақ жетілген соң мүлде шектен шыққан ахуал.

          Тамам жан өзін-өзі «мен» деседі,

          Өзгелерді жатырқап, «сен» деседі.

          «Біз» дейтұғын бір елді таба алмайсың,

          Бұл қайтіп әділетпен теңдеседі?!

Күш-қуаты, өнер-білімі шамалас елдер өзара бақ таласса, барлық жаратылыс байлығын әскер ұстауға, қару сайлауға ғана жұмсаса, үстемдікке ұмтылса, ұсақ халықтардың, әлсіз жұрттардың көрер күні қараң... Ақын биіктен барлап, тереңнен толғайды... Адамзат оң жолға – бауырластық, кісілік жолына түсуі үшін «ар түзейтін ғылым» керек... Толстой сияқты «нұр жарықты» перзенттер бар халыққа ортақ, бүкіл адамзат ұстазы» (сонда, 13, 14, 21-бб), - деп санаға сіңіреді ғалым. Демек, А. С. Пушкиннің «Дубровский» повесінің өлеңмен жазылған Шәкәрім аудармасы «Октябрь қарсаңындағы қазақ әдебиетінің ең үлкен табыстарының бірі болды... Қазақ тіліндегі «Дубровский» тек ұлттық әдебиет ауқымындағы ғана емес, бүкіләлемдік Пушкинианадағы ең елеулі құбылыстардың бірі ретінде бағалануға лайық» (сонда, 23-бет).

Абай жолымен «Алланы, адамды, әділетті сүйген» және осы үшеуін «иманигүл» деп қабылдаған дарын иесі ғана ұлт ауқымынан қара үзіп, жалпы адамзатқа ортақ азаматтық ой түйе алады. Бұл жерде бағзы замандардағы үңгір төңірегінде төрт аяқтап жүріп, ру мен тайпа жыртысын жыртып, жүзге бөлінетіндер барып тұрған бейшара. Ондай әумесірлерді тіркеп, жаңағыдай «сырты – бүтін, іші – түтін» мұнәфиқтардың қара бетіне  халық түкіретін «қара тақта» ашатын кез баяғыда жетті. Осыдан бір жарым ғасыр бұрын «халықтың көзін қойып, көкірегін ашуды» көздеген Ұлы Абайдың айналайын алашты арқа тұта отырып та, барша Адам баласын ерекше ардақтағаны ұрпаққа жол сілтер жарық сәуле емес пе?! Алланың осынау ақиқат пен әділет жолынан пендеңді адастырып, ақылды алжастыратын тек қана соғыс деп білеміз. Ал, Абай шаңырағының төрінен руласын іздейтіндер санасы суалған, иығында бас орнына бос қауғасы қаңғырлаған  мәңгүрттер десек, еш артық емес. Сіз бен біз ақын музейі түгілі, алты алаштың төрін қазақтың қай баласынан қызғанар  едік!?

Шіркін, әділет жолында көз алдыңда – бауырың емес, адам баласы тұрса, ғанибет. Ендеше, «бір уыс» қазақты бөліп, жаратындардың өздері де, ұрпақтары да опа таппайды. Сондықтан Шәкәрім дана Абайдың «Біріңді, қазақ, бірің дос,/ Көрмесең істің бәрі бос» өсиеті  бойынша өзі негіздеген «Ар ілімін», ең алдымен, туған қазағының бойына сіңіруді мақсұт етеді. Қазағының, барша адам баласының бақытын ойлаған кемеңгер  «Сөз жазамын түнімен,/ Бар ұйқымды қашырып./ Мен кетермін, сөз қалар,/ Ақ қағазға басылып» («Жазушы»,110,111-бб.) - дей отырып, түн ұйқысын ұрлаған, қазағының тағдырына деген уайыммен суарылған Сардарсөзін, өз тілімен айтсақ, «Ажалсыз әскерін» сапқа қояды:  

          «Қарумен қанша қатты ұрса да,

          Сөзіме жанның әлі келмейді.

          Бұл дүние шыр айналып тұрса да,

          Ғаскерім қартаймайды, өлмейді...

          Алмаймын патшалықты берсең де,

          Қайтейін, өлім тартып алады.

          Мен-дағы, ажал жетіп, өлсем де,

       Ғаскерім ақ қағазда қалады»(«Ажалсыз әскер», «Жазушы», 112-б.) немесе “Оқ орнынан біздің ой–шыққан маса”(«Жазушы», 260-б). Шәкірім байламы бойынша қарулы әскер «бірін-бірі қырады... оққа байлап жастарын», демек, өмірде сөз бен өнер ғана баянды, оларға ажал жоқ: “Кел, байлар, балаңды оқыт, ғылым ізде,/ Қазақты бастайтұғын қару сізде”./ Ғылым тап жас күніңде буын қатпай,/ Басында байқамассың дәмін татпай” («Жазушы», 168,169-б). «Жарқырап нұрын шашып жанады шам,/ Талайлар пайда алады жарығынан...», «Өлмес, өшпес дәулетім осы қағаз!» немесе «Айттым, жазып, бастырдым, қалды жазу –/ Мен өлсем де cөз тірі, тек жатпайды» («Жалын», 134,190,198-б).

«Абайға ғана тән сыпат танытады»

Абай шаңырағын отыз жылдан астам басқарған, музей ұжымының арқатірек ақсақалы Ибрагимов Төкен (Төлеужар) Смайылұлының прозамен қатар өлең де жазғанынан, тіпті жанында  талай жыл бірге жүргендер де бейхабар екен. Қаламгер ағаның «Оймен оңаша» өлеңдер жинағын оқып отырғанда «Мен Абайды оқи-оқи уланып қалған адаммын» деген сөзіне: «рас, Сіз Абайды бойыңызға әбден сіңіріп алған жан екенсіз» деп ардақты ағамен іштей тілдесемін. Сөйтсем, Шәкәрім қажыдан бастап, Әуезов, Жұмабаев Мағжан ақын және бертінде Қайым Мұхамедханов, Тұрсын Жұртбай, Мекемтас Мырзахметов, Арап Еспенбетов, Асан Омаров Абай рухын бойларына лакмус қағазы секілді сіңірген, ұлы ақын мұңымен уланған ұрпақ.

Міне, Шәкәрім ақын оқырманын сөз-дариямен тербеп, терең де тұнық ой көзімен жол нұсқайды: «Жер жүзі жабылғанда ғылым жаққа,/ Қазақ жүр құмарланып құр атаққа...» немесе «Ойда жоқ өнер-білім жол табайын,/ Жалмауға жалықпайды өз маңайын», одан әрі Абай ізімен «Қайран елім, қазағым, қайран жұртым,/ Көп айтып, аһ, дариға, не қылайын!..», «Жұқпайды екен айтқан сөз/ Ғылымы жоқ наданға» («Жалын», 44,45,54-бб) - деп, фәниден түңілгендей хәлде. Ол, сондай-ақ, өзінің «Жұмбақтарында» сөз құдіретін «Өлшеусіз, түпсіз терең бір дария бар,/ Көрмейміз, құр естиміз анық хабар» («Жалын», 41-б.) - деп, дүлдүл сөзімен дәріптейді. Сөз, тегінде ұрпақтар тәжірибесін тірнектей жинақтап, келешекке жолдайды. Зерлі сөз текке желге ұшпайды, зейінді ұрпақтың зердесіне қонады. Ақын туған елін өнер мен білімге үндеп, еркіндікті мақсұт етіп, бақытқа жету үшін күресе білуге шақырады. Білім, Күрес, Еркіндікті ту еткен Шәкәрім қажы ел жадында қайраткер-ақын ретінде мәңгі өлмес сөзімен өмір сүреді.

Ақын атамекендегі білім тапшылығына келгенде өзіне де еш аяусыз: «Жас өтті тынымсыз,/ Өнерсіз, ғылымсыз./ Надандық жолымен,/ Кеттім-ау білімсіз» - деп, жастық шағын еркелікпен «уысынан шығарып» алғанына қынжылады. «Қайран/ қайғысыз, қамсыз күндерім,/ Сайран,/ сауықты, рақат түндерім!/ Сендерден не пайда?» («Жалын», 45,132,133-бб). Олай болса, өмір мәні де ғылым іздеуде: «Үш-ақ түрлі өмір бар; бәрі де мас,/ Бір рәуішті болады шал менен жас./ Ең керекті дегенің – ортаншы өмір,/ Түгел қолың жетпейтін бір жанталас./ Қапы өткізбе сол кездің әр сағатын,/ Өкініші қалмайды, кетсе ағатың./ Күні-түні дей гөрме, ғылым ізде,/ Қалсын десең артыңда адам атың./ Өмірдің басы – бала, ортасы – адам,/ Қартайып, шал болған соң кетті шамаң./ («Жазушы», 93-б). «Сөз жазамын түнімен/ Бар ұйқымды қашырып./ Мен кетермін, сөз қалар,/ Ақ қағазға басылып./ Мен жетелеп өлемін/ Өрге қарай қазақты./ Өлсем де ойын бөлемін,/ Сөзбен салып азапты./ («Жалын», 84-85 бб).  

Туған қазағын өрге қарай жетелеп өлуге, тіпті өлген соң да жарқын мақсатпен ел-жұртының ойын бөліп, соған жету үшін маза бермей, сөзбен азапқа салуға белін бекем буған Шәкәрім ақын қазағының «мінін қазбалай айтады», бірақ «тіліне көнбеген ел қамықтырып, үмітсіздік зарықтырады». Надандық бұлтын сейілтсем деп қайғырып, ағасы Абайдай «іші у мен өртке толы»: «Ойландым да сандалдым,/ У жайылды бойыма./ Мұңдасуға қамдандым/ Қайратым мен Ойыма». Ол ақын ағасын тыңдай отырып, әсіресе құрбы-құрдастарына ой сала сөйлеп, ғылым жолына шақырады: «Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,/ Арам айла, зорлықсыз мал табалық./ Жүз айтқанмен, өзгенің бәрі надан,/ Жалыналық Абайға, жүр, баралық!/ Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан,/ Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан./ Қой, ойлалық шатылып, шатаспастан,/ «Оңамыз ба Абайдан бата алмастан?/, Абай кетсе, осы елде кім қалады,/ Не табамыз наданнан сұранбақтан?/ Мынау Абай – бір ғалым жол  шығарлық,/ Замандасы болмады сөзді ұғарлық./ Абай жүр соны мазақ өлең қылып,/Біреуі ұғар ма деп көзі ашылып,/ Талпынған мақсат іздеп махрұм қалмас,/ Адамдық ғылым жолын қуайын деп./ (сонда, «Жазушы»,51,31,32,33,39,41-бб).

Абай өнерін өнеге тұтқан Шәкәрім ұлы ақынның үлгісімен әр Сөзді міндетті түрде өзінің ой таразысына тартып отырады. Кей-кейде тіпті адам мінезі мен талап-талғамын да көкірек көзінен өткізіп, ой жарыстырып та қояды: «Сандалған түспе ізіме» деген Абай,/ Жүрсіңдер осы сөзін қалай жорып?/ «Талас, тап» деп айтатын Абай өзі,/ Танамыз ба жоқ қой деп бүгін көзі?» Ол сонымен қатар талапқа “Ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық” атты алты түрлі “ноқта тағады”. Сонымен қатар ол  Абай нұсқаған «бес асыл іске» қоса адам баласына тән сегіз жақсы мінезді атап көрсетеді «Өзге жақсы мінездің бәрі-дағы/ Шығады осылардан түгел деңіз./ Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан/ Анық төмен болмай ма хайуаннан./ Ынсап, рахым, ар, ұят табылмаса,/ Өлген артық дүниені былғағаннан» («Жазушы», 66,128,129-бб) немесе адамның айуаннан артықшылығы «Мейірім, ынсап, ақ пейіл, адал еңбек – /Бұл төртеуін кім қылса, шын адам сол».

Алты, сегіз, төрт ноқта...

Азаматтық рух керек, жақсы азаматтан ғана жақсы ақын шығары анық. Бұл арада Жаратушының көкірегіңде жаққан сәулесіне мәз болып, оны азаматтық парызбен лапылдата алмаған кейбір «сымақтардың», яғни жартыкештердің беті аулақ. Қазақтың Мұқағалиы да өзгенің ренішіне себепкер болмақ түгілі, адам баласына, тіпті көлеңкеңді де түсірмеуді аманат тұтады емес пе?! Атамекен, тіл мен діл туралы Мұхтар Шахановтың және Алладан соң ұлы Абайды асқақ Тұлға санаған Мұхтар Құл-Мұхаммедтің шығармалары сол бір алтын жүлгенің табиғи жалғасы десек жарасады. «Кім жалғыз, бұл жалғанда – есті жалғыз,/ Мұңдасар болмаған соң бір сыңары./ Жалтаңдап жалғыз Абай өткен жоқ па,/ Қазақтан табылды ма соның пары?/ Не қылса да шыдады, білдірмеді,/ Сол десеңші сабырлы қазақ нары» («Жазушы», 130-б).

Абайдың басындағы туған ұлтының тағдыры, келешегі үшін ұлы уайым Шәкәрімнің де жүрегіне батады. Ақын ағасы «Мен ішпеген У бар ма?» деп өмірден өткен соң, ақын іні де тірліктен түңілгендей хәлде өзіне-өзі сыр шертеді: «Ойландым да сандалдым,/ У жайылды бойыма», «Жалындамай сөне қал,/ Алла ісіне көне қал./ Бәрінің дәмін таттың ғой,/ У ішкендей өле қал!.. / Лапылдадың, жандың ғой,/ Тілегіңді алдың ғой./ Су екен деп, У ішіп,/ Жаның жай боп қандың ғой»/, «Улы жүрек, долы тіл сөйлеп отыр», «Ішің У, сыртыңды майла,/ Есердің бәрін де жайла./ Күлкімен көздерін байла,/ Сенделдің, жөнделдің, әйда!/ («Жазушы», 51,84,86,96,109-бб). «Дүние қу,/ Бір ағын су,/ Түстік онда шөп болып./ Суынан да,/ Уынан да/ Құтылармыз жоқ болып («Жалын», 86-б), «Кейбіреулер жазады «қу өмір»деп,/ Иә,көлеңке, яки түс, У өмір» деп», немесе «Білімділер сөзі деп ентеленіп... / Пәленшекем айтты деп қалма сеніп», «У берді ме сусын деп, су берді ме,/Көзің жұм да жұта бер деген кім бар», «Пәленшекем айтқан сөз дұрыс қой деп,/ Жүректің таразысын жайма, жаным», «Солардың да бар сөзі бір жерде емес,/ Кейі жөн, кейі қате айтып кеткен»,  «Жүрегім дертті, сау емес,/ Со себепті сөзім – У», «Сескеніп, ерте-ақ білуші ем,/ Ішкізер қулар уды деп», «Оқ атылса, қайтып ал,/Улы найза саптама» («Жазушы»,148-б), “Сусын деп У беретін сұм сарайдың/ Кетейін кейінгіге сырын айтып», «Ойым – У, өмірім – су, үмітім – бу»,/ “Өткір қылыш сықылды Уға малған”, “Жеміс деп, білмей У тердім”,«Ойды Улатып,/Көзді байлап», «Бұл Уды судай сімірген,/ Дененің соқыр көзі еді», «Қой пәленше екем айтты дегенді», «У ішіп, қулық жинаған», «Бал екен деп ішкен У», «Айтқанымды қылғызам,/Жүрегіңе төгіп У», «Кетті масты қулатып», «Тұла бойымды уытта», «Дәулетің У мақтаған», «Пайғамбар, әулие айтты десе-дағы,/ Ақыл қабыл алмаса, ол маған жат», «кейі дәрі, кейі У», «Біздің Улы оқ біліңіз,/ Көкті көктеп өтпесін» (сонда, «Жазушы», 63, 65, 66, 74, 91, 92, 130, 193, 194, 226, 227, 231, 233, 237, 245, 248, 263, 26, 408-бб).

Ол өзінің бір ғана «Қобызым неге сарнайды» өлеңінде елінің надандығынан тағы да У ішкендей хәлде: «Бақ бермейді есіркеп,/ У салады жесін деп,/ Алдап берген Уынан/ Көп жұтқысы келеді./ Сұлу бетін сүйгізсе,/ Улатып жанды күйгізсе,..«Пәледен машайық та қашқан жоқ па,/Қайтіп разы боламын берген Уға»(«Жалын», 128, 178-бб).

Шәкәрім осылай улана жүріп те тірліктің бір мәні – білім екенін өзінің «Насихат» өлеңінде («Жалын», 87,88-б) жан-жақты ашып көрсетіп, «әбден ұқтырады»: «Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер./ Білген ердің бол шәкірті, білмегенді қыл шәкірт,/ Үйренуге қылма намыс, үйретуге болма кер./ Қай ғылымды білсеңіз де қазір оны елге жай,/ Шын наданға білгеніңді ұқтырам деп ойлама,/ Шын залымға берме ғылым, ол алар да оқ қылар,/Әрі залым, әрі ғалым – ел түбіне сол жетер./Ай сықылды болма жарық, қарыз алып күн нұрын./

Ақын бұдан әрі жаратылыс сырына қызыға үңіліп: «Күн нұрын, жер жүрісін, көлеңкені/ Жарық уақыт, қараңғы деп атаймыз./ Жоқ болса, ыстық, жарық, қараңғылық/ Біздің де мүмкін бе еді барлығымыз?/ Сыртын біліп, сырынан хабарсыз боп,/ Надандықпен айтамыз осыны біл!» немесе «Қараңғы мен жарықты жүрміз өлшеп,/ «Күңгірт, жарық, қараңғы, көмескі» - деп./ Жыл мен ай, сағат, минут, секунд дейміз,/ Секундты мың бөледі хроноскоп», «Әлемде жоғалатын ешбір зат жоқ,/ Өзгертіп, түрленеді, ойла, шырақ» («Жазушы», 199,200-бб.) Ақын, сонымен қатар  күн мен айдың, түн мен күндіздің, су мен оттың, жер мен желдің, бұлт пен дарияның адамға пайдалысын алып, залалынан аулақ болуға үндейді. Шіркін, біз Абай мен Шәкәрімді ертерек оқысақ, бүгінгіден сәл де болса, сәулелі боларымызды бір ғана «Насихат» өлеңі арқылы зерделей аламыз.

Елбасының Ұлы ақынның 150 жылдық салтанатында жасаған «Абай туралы сөз» баяндамасында «Абайды мұқият оқыған адам оның көзқарастары күні бүгінгі нарық экономикасымен де тікелей үндес екенін айқын аңғарар еді. Абай әлемі бізді жеті түнде адастырмас Темірқазық іспетті. Соған қарап тірлігіміздің дұрыс-бұрысын сараптай аламыз. Өйткені жанды жегідей жеп жүрген көп сауалдың жауабын Абай әлдеқашан айтып кеткен» – деп атап көрсетуінің мәнін сонда тағы бір зерделей түсер едіңіз. Кемеңгер ақын бізді кемел ой даңғылына салады:   ел келешегі бүгін емес, кеше басталмаса, кеш болады екен.

«Келешек кеше келмесе, кешіккенің»...

Олай болса, «келешек бүгіннен басталмайды екен, «біздің бүгінгі биігіміз – бүрсүгүннің баспалдағы». Бұл жағынан, Абай шыңы болмаса, Шәкәрім тұңғиығының да болуы неғайбіл. Ақын-ағаның өнердегі ұлтжанды ұстанымы мен шырайлы тілін ақын-інінің шығармашылығы өз бойына әбден сіңіріп алып, ол «өзінің таным өресі, ой өрнегі тұрғысынан ғана емес, сөз саптау, сөйлем құру, көркемдеу тәсілдері жағынан алып қарағанда да тек Абайға ғана тән сыпат танытады» (М. Мағауин, «Жалын», 16-б.)

Иә, «Абайға ғана тән сыпат...»

Шәкәрім: «Гауһардай көзі,/ Бұлбұлдай сөзі,/ Жаннан асқан бір пері./ Жүзі бар айдай,/ Мінезі майдай,/ Өзгеден артық сол жері, - / Дариядай ақыл мол еді,/ Жан ғашығым сол еді./ («Жастық туралы»,«Жалын», 34-б.) Абай:«Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,/ Аласы аз қара көзі нұр жайнайды./ Жіңішке қара қасы сызып қойған,/ Бір жаңа ұқсатамын туған айды», (Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы, «Жазушы», 2005ж, 1-том, 44-б.)

Шәкәрім:«Ойда жоқ өнер-білім жол табайын,/ Жалмауға жалықпайды өз маңайын./ Қайран елім, қазағым, қалың жұртым,/ Көп айтып, аһ, дариға, не қылайын!..(«Жер жүзі жабылғанда ғылым жаққа», «Жалын», 44,45-бб.) Абай:  «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,/ Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың./ Жақсы менен жаманды айырмадың,/ Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың (сонда, 1-том, 49-б.) Шәкәрім: «Бір ұрты май, бір ұрты қандар да бар,/ Қой терісін жамылған жандар да бар»(«Қасыма келе берсең...», «Жалын»,142-б).

Шәкәрім: «Білгенімді жазушы ем,/ Бекем буып белімді,/ Мінін айтып қазушы ем,/ Түзетпек боп елімді./ Бұлдарлық ой менде жоқ/ Бұған шыққан терімді,/ Ұқтырарлық пенде жоқ/ Қате басқан жерімді» («Ашу мен ынсап», «Жалын»,47-б.)Абай:  «Менсінбеуші ем наданды,/ Ақылсыз деп қор тұтып,/ Түзетпек едім заманды,/ Өзімді тым-ақ зор тұтып (сонда, 1-том, 132-б.)

Шәкәрім: «Бар билік сол жүректен шығарылмақ,/ Денеге ол шымырлап әсер қылмақ.» («Анық пен танық», «Жалын», 55-б).Абай: «Жүректе айна жоқ болса,/ Сөз болмайды өңгесі» немесе «Қайрат, ақыл, жүрек – үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп, ғылымға жүгініпті... Сонда ғылым үшеуінің сөзін тыңдап болып айтыпты: ... Осы үшеуің басыңды қос, оның ішінде жүрекке билет» (он жетінші сөз, сонда, 2-том, 103-105 бб.) «Жүрек – mеңіз, қызықтың бәрі – асыл тас,/ Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас./ Жүректен қызу-қызба кете қалса,/ Өзге тәннен еш қызық іс табылмас (сонда, 2-том, 59-б.)    

Шәкәрім: «Ер қосқанға ұқсайды сөз сөйлемек,/ Қиыстырып, жымпитып қойсам демек./ Атқа тыныш, адамға жайлы келіп,/ Көзге сұлу, өзі оңды болса керек.» («Ер қоспақ пен сөз сөйлемек», «Жалын», 57-б). Абай: «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,/ Қиынннан қиыстырар ер данасы./ Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,/ Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы», «Өлең деген – әр сөздің ұнасымы,/ Сөз қосарлық, орайлы жарасымы» (сонда, 1-том, 72,75-бб.) 

Шәкәрім: «Не қылсаң қыл адамға махаббат деп, / Мейлің сөк, мейлің үйрет, айла ізденбей./  Ол сүюің шын болсын жалған емес,/Бұлдыр болма өзіңе өзің сенбей./...Маған сөйтсе қайтер ем деп ойлашы,/ Адамның баласы ғой о да сендей./ Шырақтар, ең құмарың осы болсын,/ Алла сүйсең – адамды сүй дегендей» («Ашылған көз тұра ма...», «Жалын», 60-б.) Абай: «Махаббатпен жаратқан азамзатты,/ Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті./ Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп/ Және хақ жолы осы деп әділетті» (сонда, 2-том, 57-б.) Шәкәрім: «Шырақтар, ең құмарың осы болсын,/ «Алла сүйсең, адамды сүй» дегендей. («Махаббат пен құмарлық», «Жазушы», 62-бет).

 Шәкәрім: «Көкіректе толған шер, көңіл қаяу,/ Ермейсің деп елім жау, досым баяу./ Сүйер кісім, сүйенер жақыным жоқ,/ Бір өзіңе сыйындым, бар құдай-ау» («Көкіректе толған шер, көңіл қаяу», «Жалын», 67-б). Абай: «Сүйер ұлың болса, сен, сүй,/ Сүйінерге жарар ол» (сонда, 1-том, 124-б.)  

Шәкәрім: «Жазған жоқ Пушкин мұны ермек үшін,/ Мақсұты бізге ғибрат бермек үшін»(сонда, «Дубровский әңгімесі», «Жалын», 199-б). Абай: «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,/ Жоқ-барды, ертегіні термек үшін./ Көкірегі сезімді, тілі орамды,/ Жаздым үлгі жастарға бермек үшін (сонда, 1-том, 94-б.)

Шәкәрім: «Қазақтың жайы белгілі,/ Өлеңі өңкей құрама» (сонда, «Сынатарсың өзіңді», «Жазушы»,110-б). Абай: «Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау,/ Өлеңі бәрі – жамау, бәрі  - құрау» (сонда, 1-том, 76-б.)

Шәкәрім: “Бос айқай,/ Құр ойбай/ Ән деме, ойла” («Таң журналына», «Жазушы», 208-б). Абай: «Құр айқай бақырған/ Құлаққа ән бе екен?/ Өнерсіз шатылған/ Кісіге сән бе екен? (сонда, 2-том, 14-б.)

Кемеңгер ақын өмір жолында өзі оқып, тоқыған ойларын туған халқына жеткізу үшін өлеңдері және сөздерімен, яғни «Ажалсыз әскерімен» майдан ашып, ел-жұртының қараңғылығына ашына да улана отырып күреседі. Тіпті, тірлік шырғалаңынан аулақ өмір сүруге бел байлайды. Сонда да айналасындағылар ақынға маза бермейді: «Тек отырсам, тепкілеп шыдатпайды,/ Енді қайтіп бұл елмен жарасамын», «Мен жалғыз, сендер елде қойдың қалып,/ Ешкімнің кеткенім жоқ малын алып» немесе «Елсізде неге жалғыз қалғанымды,/ Қырық жыл нені жинап алғанымды/ Сезбейсің тартпаған соң көп қайғысын,/ Сен емес ұғатұғын арманымды», «Жолама қулар маңайға,/ Не қылмадың талайға?/Кім жағады сендерге/ Тартқызған азап Абайға./ Ақылы дария Абайдан/ Таусылмас қоры кен қалар», «Жарқырап нұрын шашып, жанады шам,/ Талайлар пайда алады жарығынан./ Су тиіп, не жел тиіп сөне қалса, / Көрмей, басып, таптайды пайда алған жан...»(«Жазушы», 68,172,173,176,207-б).

Қазағының ауыр хәлі жүрегіне шаншудай қадалып, оның келешегіне алаң көңілмен өсиет арнаған кемеңгер Шәкәрім сөзі – «Ажалсыз әскер» әлеуетінің біз таныған бір ғана қыры осындай. Келешегің кеше келмесе, кешіккенің, бүгінгі биігіміз бүрсүгүннің баспалдағы екен. Зерлі сөз зейінді ұрпақтың зердесіне қонса солай.

Болат Жүнісбеков,

Абайдың «Жидебай-Бөрілі»

мемлекеттік қорық-музейінің директоры