Қабай (哈焕章): АБАЙ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Абай өлеңдерінің ерекшелігі көптеген қырларынан байқалады, мұнда тек жеке өзім тереңірек әсер алған қырлары жайлы біраз таным-түсінігімді айтайын.

Тақырыптық және мазмұндық жағынан алғанда, Абай өлеңдерінде ұлтқа, руға, тап өкілдері тағдырына қатысты маңызды қоғамдық тақырыптар жатыр, әрі күнделікті өмірдегі талас-тартыс, адамдар арасындағы қуаныш пен қайғы және сахарадағы төрт маусымның пейзажы суреттуледі. Абай тәрбиелік мақсатта, көптеген ынтымақты, еңбекті, ғылымды, мәдениетті, достықты, ж.т.б. мадақтаған философиялық шығармалар жазады. Абайдың философиялық өлеңдері, оның лирикасымен қоса өміршеңдікке ие. Себебін қарастырар болсақ, бір жағынан, өлеңнің өзіндік ақиқаттық астарында болса, екінші жағынан, бұл философиялық өлеңдерде лирикамен бірдей көркемдік тартымдылық бар. Бұл ақынның асқан суреткерлік өнерімен қоса, өзі осы философиялық өлеңдерді жағанда шын жүректен тербеп жазуының маңыздылығында. Ақын өзінің өлеңімен қоса қырық жамау болған жүрегін де халыққа арнағандай. Осы себептен, кейбір оқырмандар Абайдың кей ойларын бастапқыда қабылдамағанымен, өлеңдегі шалқыған сезімге бой ұрады, уқыттың өтуімен әрі өз өмір тәжірибелері, оқырман жүрегінде үндестік оятады. Тарих мұны әлде қашан дәлелдеген.

Абайдың кейбір философиялық өлеңдері, істің жөнін абстракты түрде ғана дәріптемейді, қайта қазақ поэзиясында үнемі қолданылатын теңеу әдістерін қолданады, көрнекі теңеулер мен образды сөздер арқылы оқырманды елітеді. Төменде 1889 жылы жазылған «Сәулең болса кеудеңде» деген мына өлеңін мысалға алып көрейік:

Берекелі болса ел

Жағасы жайлау ол бір көл

Жапырағыжайқалып

Бұлғақтайды соқса жел

Жан-жағынан күркіреп

Құйып жатса аққан сел

Оның малы өзгеден

Өзгеше боп өсер тел

 

Берекесі кеткен ел

Суы ашыған батпақ көл

Құс қаңқылдап, жағалап

Сулай алмас жазғы төл

Оның суын ішкен мал

Тышқан тиіп, аспас бел

Көл деп оны кім айтар

Суы құрсын, ол бір шөл

...

Бұл өлең жолдары, оқырман көз алдына екі қарама-қайшы суретті елестетеді, суреттің түрлі бейнесінен, бейнеленген көңіл-күйінен және атмосферасынан, оқырман ынтымақ ру адамдарына қаншалықты маңызды екендігін түйсіне алады. Бұл осы өлеңнің тақырыптық ой өзегі.

Абай адамдар оңай байқай қоймайтын тіршілік құбылыстарын суреттеуге шебер, осылайша өмірдің шын мәнін ашпақ болып, адамдарға ой салады:

Сағаттың шықылдағы емес ермек

Әмишә өмір өтпек – ол білдірмек

Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас

Өтті, өлді тағдыр жоқ қайта келмек

...

                       (Сағаттың шықылдағы емес ермек)

Абай философиясындағы көптеген қанатты сөздер, халық ұзақ уақыт қолданып жатқа айтқандықтан, нақыл сөз болып қалыптасып, халық арасында кеңінен тараған. Мысалы:

Тұлпардан тұғыр озбас шабылсада

Оған да үкі, тұмар тағылса да

                       (Тұлпардан тұғыр озбас шабылса да)

 

Сен де бір керпіш дүниеге

Кетігін тап да бар қалан

                      (Әсемпаз болма әрнеге)

 

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек

                  (Малға достың мұңы жоқ малдан басқа)

Әрі Абайдың лирикалары да, жүрегін жарып шыққан айғайы, айнала дүниедеге деген маһаббаты мен қарғысы болса да, азды-көпті өмір философиясына тоыл, сондықтан Абай лирикасының көп бөлігі терең әрі астарлы, адамға терең әсер қалдырады. Оның көңіл-күй от шашуынан, әрдайым ақиқаттың сәулесі жарқырап тұрады:

Өткірдің жүзі,

Кестенің бізі,

Өрнегін сендей сала алмас.

Білгенге маржан,

Білмеске арзан,

Надандар бәһра ала алмас.

Қиналма бекер, тіл мен жақ,

Көңілсіз құлақ – ойға олақ.

...

Жартасқа бардым,

Күнде айғай салдым,

  Одан да шықты жаңғырық.

Естісем үнін,

Білсем деп жөнін,

   Көп іздедім қаңғырып.

Баяғы жартас - сол жартас,

Қаңқ етер, түкті байқамас.

                                       (Сегіз аяқ)

Бұл ақынның қараңқылықта сабылып, кешіге ояна алмай жатқан халқына деген күрсінуі, әрі асықтыра салған үндеуі. Ол халықының жартастан қайтқан, санасыз, сенімсіз құр жаңғырықтай үн қатпай, өздерінің іс-әрекеттерімен заман үндеуіне пәрменді жауап қатуын қалайды. Абайдың көптеген өлеңдерін әрі лирика әрі философиялық өлең деп айтуға болады. Кейбір лирикалық бояуы қою қысқа өлеңдерінің өзі, оқырманға көркемдік ләззат силаумен қатар, рухани толғаныстар әкеледі.

Абайдың бір қатар өлеңдерін, қатаң түрде философиялық өлең немесе лирика деп бөлу қиын. Сондықтан «философиялық лирика » деп аталып жүр. Абай өмір сүрген дәуірде, халықы оған артқан міндеті, одан сезімге толы философиялық өлеңдер мен терең философиялық лирикаларды жазуды талап етті. Мінеки бұл Абайдың өлеңінің өз алдына ерекше болып, өзіндік өзгешелігі болуына алып келді.

Өлеңнің тіліне қарағанда, Абай қашанда өзі «өлең сөздің патшасы» деген бағытқа ұмтылуда болған. Ол бір жағынан әдейі қазақ тіліне араластырылған шет сөздерді ығыстырып, тағы бір жағынан шет ел әдебиеті тіліндегі шебер риторикалық әдістерді қабылдады. Сондықтан оның өлеңінің тілі әрі нәрлі ойларға толы, әрі сан құбылып тұрады, бұл Абай тіл өнерінің майталманы екендігін толық көрсетеді:

Біреуі көк балдырған, бірі – қурай

Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз?!

...

Екі көңіл арасы – жылшылық жер

Оны қайтіп қосады, ол ант атқан?

Бұл «бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында» деген өлеңнің соңғы жолдары. Абай обыразды әрі ықшамды тілмен, феодал неке түзімі қазақ қыздарына әкелген бықытсыздықты дәл жеткізеді. Бұл өлең тудырған көркемдік әсеріне басқа қазақ ақындарының ұқсас тақырыптағы шығармалары теңесе алмайды.

Абай 1888 жылы жазған бір өлеңінде, «мақсұтым – тіл ұстартып, өнер шашпақ» дейді. Егер Абайдың әр кезеңдегі өлеңдерін салыстырар болсақ, Абай тіл ұстартуға салған қажыр-қайратын байқай аламыз. Оның тілдік шеберлігі, шығармашылық барысының ілгерлеуіне сай жоғарылап отырған. Абай өмірінің соңғы кезеңдерінде жазған кейбір қысқа өлеңдеріне бір де бір сөз алып қоса алмаймыз. Сөз талдау дәлдігі, қолдану шеберлігі, оқырманды тәнті етеді.  Мейлі суреттеу, лирика, асыл мұратты баян ету, айтысу болмасын, барлығы да кемеліне келген.

Алайда Абай мәнсіз бояма сөздерге толы өлеңге, сөйлем құрудағы жасандылыққа, мақал-мәтелдерді қабаттастыра қолдануға қарсы болды. Ол кезінде көне сарынды қайталап, жауыр болған жырды айтып қоймайтын ақындарды сынап, былай деген:

Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау

Өлеңі бірі – жамау, бірі – құрау.

Абайдың шығармашылығы қазақ тілінің тазаруында маңызды роль атқарып қана қоймай, қазақ тілінің кейінгі күндегі бір қалыпқа түсуіне де негіз болды. Сондықтан Абайды ұлы тіл маманы деп те атайды.

Өлеңдерінің метрлік құрлымы мен ырғағына қарағанда, Абай өлеңдерінің көркемдік ерекшелігін тіпті де оңай байқаймыз.

Қазақ поэзиясының қатаң метрлік құрлымы мен ырғағы болады. Абай өз өлеңінде былай деген: шешендік сөздерде де сөз талдауы мен сөйлем құрлымына қарайды, өлеңнің метрлік құрлымына қалай қарамауға болады. Абай қазақ поэзиясының жаңа үлгісін жасағанымен, қазақ тілінің ережелерін қатаң сақтап қалып қаззақ фольклорлық поэзиясының музыкалық көркемдігін жалғастырды. Оның «сегіз аяқ» өлеңі осының нақты дәлелі. «сегіз аяқтың» бірінші, екінші жолдары, әр жол бес буыннан тұрып, үшінші жол сегіз буынды болып келеді, арықарай төрттен алтыншы жолға дейін жоғарыдағы бірінші ден үшінші жолға дейінгі ырғақ қайталанады, соңғы екі жол түгелімен сегіз буынды болып келеді. Ұйқастың орналасуы да жоғарғы ырғақтармен сәйкес келіп отырады. Яғни, үшінші және алтыншы жолдар ұйқасса, бірінші мен екінші, төртінші мен бесінші және жетінші мен сегізінші жолдар өз алдына ұйқасады. Сондықтан өлеңнің ырғағы да өте айшықы болып келеді. 

Қазақ фольклорлық поэзиясында, әдетте бір де екі буынның ұйқасуы міндетті, егер екіден көп буындар ұйқасып жатса, онда өлеңнің музыкалығын арттырады. Абай өлеңдерінде көп жолдардың үш буыны ұйқасып қана қоймай, төрт буын ұйқасатын жағдайлар да болады. Абайдың кейбір өлеңдеріне музыка жазып жібіерсе бір көркем ән болып шыға келеді. Ол өзі де көптеген өлеңдеріне музыка жазған, бұл әндер қазір де қазақ халқы арасында кеңінен тараған.

Мұнда баса айтайын дегенім мына екі түйін: І. Абай өлеңдері қазақ фольклорлық поэзиясының музыкалды дәстурін сақтаған. ІІ. Абай поэзияның көркемдік әсерін талмай іздеген. Сондықтан, халық Абай өлеңдерін оқығанда әрі жаңашылдықты байқайды, әрі бейтаныс сезінбейді, оны қазаққа тән деп біледі.

Абай поэзия үлгісінде жаңашылдық пен тапқырлық танытқанымен, қазақ фольклорлық поэзиясын толық мойындайды, әрі өзінің кей өлеңдерінде халық әндері үлгісінде жазған. Абай поэзиясының тілі, метрлік жүйесі және көркемдік әдістері жағынан қазақ фольклорлық поэзиясының тамаша дәстурін жалғастырып дамыта білді, сол себептен, оның өлеңдерінің ұлттық бояуы тіпті де көрнекі әрі айшықты болды.

Атап айтатыны, үздік ұлттық әдеби шығарма, ұлттық бояуға бай болуымен қатар, жәнеде көрнекі дәуір ерекшеліетеріне де толы болуға тиіс. Тек дәуір ерекшелігі болғанда ғана, ол шығарма нағыз ұлттық бояуға ие болады. болмаса, шығарманың ұлттық бояуы бұлыңғырланып, еш арқаусыз болып қалады. Абайдың шығармасы, ХІХ ғасырдың соңы, ХХ ғасырдың басындағы ерекше тарихи дәуірдің жемісі. Бұл қазақ халқының қасыретке толы ізденіс жылдары болды. Халық қаншама құрбандық берсе де, қаншама күйзеліс кешсе де, қадамдап қайсарлықпен алға жылжып отырды. Бұл қазақ халқының және барлық шығыс халықтарының ұлттық мінезінің негізгі қасиеті еді. Абай поэзиясының көрнекті ұлттық бояуы, қазақ халықының ұлттық мінезінің ескі және жаңа ғасыр ауысуындағы ерекше тарихи дәуірдегі көрінісін көрсете білуінде, әрі қазақ халқының ең қиын тарихи үдерістерде берген үлкен бодауын дұрыс бағалай білуінде.

Абай ешқашан өзінің шығармашылықта жеткен жетістігіне риза болған емес. Ол әрқашан талмай ізденіп, тіпті де жоғары өнер белесіне серпіледі. Ол өзінің өлеңдерінің мазмұн, тіл, ұйқас, ырғақ қатарлы барлық жағынан да жоғары деңгейдегі үйлесімділік пен бірлікке жетіп, адам көңілінің кілті болуын өз өзінен талап етеді. Абай дәл осындай адам көңіліне тура тартқан шығармашылық жолында өзінің ерекше өнер стилін қалыптастырады.

Абай шығармаларының толық жинағы

/Қытай тіліне аударған, зерттеу мақаланы

 жазған Қабай. – Пекин: Ұлттар баспасы, 2005.